9o Γυμνάσιο Αιγάλεω

Κηφισός

Χθες ? Σήμερα ? Αύριο

Μία αντιπαραβολική εργασία

της

Περιβαλλοντικής Ομάδας

Η περιβαλλοντική ομάδα του 9^ου Γυμνασίου Αιγάλεω κατά το σχολικό έτος 2004-2005 αποτελείται από τους μαθητές και τις μαθήτριες:

$1       Επίσκοπος  Νίκος Β΄2

$1       Κανελλόπουλος Μαρίνος    Β΄2

$1       Καραδήμα Ευαγγελία    Γ΄2

$1       Καραμάνη Αντιγόνη     Β? 2

$1       Κατσίρου Νέλλη   Β΄2

$1       Κατσιρούμπα Ηλέκτρα   Γ΄4

$1       Κηπουρού Φωτεινή   Γ΄2

$1       Κόλλια Άννα   Γ΄2

$1       Κυριτσιπασάκης Θοδωρής   Β΄3

$1       Κωνσταντίνου Κώστας    Γ΄2

$1       Λαυρέντζου Αργυρώ   Γ΄4

$1       Λύτρα Δέσποινα Γ΄3

$1       Μήτση Αμαλία   Β΄3

$1       Μουρλά Μπερλή Φαίδρα   Γ΄3

$1       Μουρλάς ΜπερλήςΓιώργος Β΄3

$1       Μπογιόνκο Μάριος   Β΄3

$1       Μπόλλη Εύα  Γ΄3

$1       Μυλωνάς Φώτης   Β΄3

$1       Ναούμη Ελένη   Γ΄3

$1       Παναγιώτου Ευρύκλεια  Γ΄4

$1       Πασχάλογλου Κατερίνα  Γ΄4

$1       Σανιδά Αλεξάνδρα   Γ΄4

$1       Σκιαδόπουλος Βασίλης Γ΄5

$1       Σύριου Άννα  Γ΄5

$1       Τζήλιος Κώστας   Γ΄5

$1       Τριανταφύλλου Ματίνα   Β΄5

$1       Τσαγκρώνη Μάρα   Γ΄5

$1       Χαλιούλια Αγγελική   Β΄5

$1       Χαλιούλιας Γιάννης   Α΄5

$1       Χαραλαμπίδου Ανδρομάχη   Β΄5

$1       Χάσα Μαρσέλα   Γ΄4

$1       Χατζησαββίδης Αναστάσης Β΄5

και τις εκπαιδευτικούς:

$1       Ελένη Παναγοπούλου  ΠΕ06

$1       Σταυρούλα Βλαντή  ΠΕ06

          

Περιεχόμενα

$1         Εισαγωγή?????????????????????????????????????..?..4                                                                                     

$1         Νερό: η  πηγή της ζωής??............................................................................5

$1         Ο κύκλος του νερού??????????????????????????????.?.?6

$1         Ποταμοί???????????????????????????????????????...7

$1         Τα ποτάμια της Ευρώπης???????????????????????????.?...7

$1         Τα ποτάμια της Ελλάδας????????????????????????????.?..8

$1         Παροιμίες?????????????????????????????????????.??8

Κηφισός??????????????????????????????????????????.11

$1         Μυθολογία και ιστορικές αναφορές?????????????????????? .12

$1         Λαογραφικά στοιχεία????????????????????????????????15

$1         Γεωγραφική θέση και διαδρομή????????????????????????.?.17

$1         Ο Κηφισός στην καθημερινή ζωή????????????????????????.20

$1         Χλωρίδα ? Πανίδα ? Καλλιέργειες???????????????????????..24

$1         Ρύπανση ? Μόλυνση ? Μπαζώματα ? Ανθρώπινες παρεμβάσεις?????27

Τρία ποτάμια στον νομό Αρκαδίας

$1         Λάδων?????????????????????????????????????????.33

$1         Λούσιος???????????????????????????????????????.?.40

      Δημητσάνα?????????????????????????????????????.?..49

$1         Αλφειός???????????????????????????????????????.?.54

      Καρύταινα??????????????????????????????????????..?60  

$1   Επίλογος????????????????????????????????????.............66

$1   Βιβλιογραφία???????????????????.???????????????.?....68

Εισαγωγή

Σήμερα, πολίτες και φορείς σε όλο τον πλανήτη συνειδητοποιούν τις σοβαρές κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και οικολογικές συνέπειες που έχει επιφέρει η υποβάθμιση του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος.  Έτσι, η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση των πολιτών οφείλει να είναι πρωταρχικό μέλημα.

Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται ο σημαντικός εκπαιδευτικός ρόλος του σχολείου.  Η επαφή με τα περιβαλλοντικά προβλήματα σε τοπικό ή ακόμη και πλανητικό επίπεδο μπορούν να συνδυαστούν στην παιδαγωγική πράξη με μία σειρά από επιμέρους στόχους, όπως η ανάπτυξη της γνώσης μέσω της έρευνας, η επιτόπια παρατήρηση, το πείραμα, οι ομαδικές δραστηριότητες έξω από την τάξη, η ανάπτυξη δεξιοτήτων, η αλλαγή στάσης και αξιών, οι δυνατότητες αυτοαξιολόγησης και λήψης αποφάσεων. Σε τελευταία ανάλυση η κατανόηση της αλληλεπίδρασης ανθρώπου ? πολιτισμού ? φυσικού περιβάλλοντος οδηγεί και στην  απόκτηση υπευθυνότητας και συνευθύνης.

Νερό: η πηγή της ζωής

Όλα λοιπόν ξεκινούν από το νερό. Γιατί το νερό είναι σημαντικό για τον άνθρωπο;

Το νερό είναι πηγή ζωής, αρχή των πάντων, κοσμογονικό σύμβολο με θεϊκές διαστάσεις. Το ποτάμι ρέει, θεραπεύει, ξανανιώνει, εξαγνίζει και εξασφαλίζει την αιώνια ζωή.

Ο άνθρωπος από πολύ νωρίς συνειδητοποίησε τη διττή φύση του νερού: τη δυνατότητα   ζωής και τη δυνατότητα καταστροφής. Η Ιστορία της ανθρωπότητας κατακλύζεται από τις αγωνιώδεις προσπάθειες του μοναδικού έλλογου στη Γη όντος να επικρατήσει, έναντι των στοιχείων της φύσης και ειδικότερα του νερού, σε όλες του τις μεταμορφώσεις. Οι εποχές των παγετώνων, με τις ασταθείς κλιματολογικές συνθήκες, ταλαιπώρησαν και ανέστειλαν την εξέλιξη του πολιτισμού. Έτσι, η οργανωμένη δομή της κοινωνίας εμφανίστηκε μόνο μετά την υποχώρηση των τελευταίων στρωμάτων πάγου γύρω στα 10.000 π.Χ., όταν η στάθμη της θάλασσας άρχισε να ανεβαίνει, τα δάση να εξαπλώνονται και οι περιβαλλοντικές συνθήκες να βαίνουν προς σταθεροποίηση. Και στη νέα αυτή κλιματολογική φάση το νερό ήταν και πάλι ο καταλυτικός παράγοντας για την ανάπτυξη του πολιτισμού.

Ο άνθρωπος μετοίκησε, εγκαταστάθηκε και μεγαλούργησε εκεί που το νερό έρεε άφθονο, κυρίως κοντά σε ποτάμια που ευνοούσαν την ανάπτυξη της γεωργίας. Οι πρώτοι πολιτισμοί εμφανίστηκαν στις εύφορες προσχωσιγενείς λεκάνες των μεγάλων ποταμών που ρέουν από τα βουνά καιαρδεύουν τις πεδιάδες. Οι πρώτες ιεραρχικά οργανωμένες κοινωνίες εμφανίζονται σε τέσσερις απομακρυσμένες μεταξύ τους περιοχές: στις κάτω κοιλάδες των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, στην κοιλάδα του Νείλου, στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού και στον Κίτρινο ποταμό. Κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η πόλη, που έγινε στο εξής η κυρίαρχη μορφή κοινωνικού σχηματισμού. Η ανάδυση των νέων αυτών πολιτισμών σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας φάσης στην παγκόσμια Ιστορία.

Αναπόφευκτο είναι, λοιπόν, εφόσον το νερό είναι το στοιχείο εκείνο από το οποίο εξαρτάται άμεσα η επιβίωση της κοινότητας, να θεοποιείται και να λατρεύεται μέσα από μια αξιοσημείωτη ποικιλία μορφών και θεοτήτων που καλύπτουν όλο το εύρος των εκφάνσεών του. Θεότητες για τη θάλασσα, τα ποτάμια, τις πηγές, τα ρυάκια κυριάρχησαν στο πάνθεον της μυθολογίας όλων των λαών και ιδιαίτερα της ελληνικής.

Ακόμα και οι ποταμοί προσωποποιούνται: ο Ιλισός, ο Κηφισός, ο Αλφειός, ο Ασωπός, ο Μαίανδρος κ.ά, καθώς επίσης και τα πνεύματα των πηγών και των ποταμών Ναϊάδες και Νύμφες. Δεν είναι όμως μόνο η ελληνική μυθολογία που θύει στο βωμό των θεοτήτων του υγρού στοιχείου.

Λατρείες και τελετουργίες χριστιανικές υιοθέτησαν το νερό ως στοιχείο εξαγνισμού και καθαρμού, π.χ. αγιασμός των υδάτων των Θεοφανίων, αγιασμός των θεμελίων νέων κτιρίων, αγιασμός των σπιτιών κάθε πρωτομηνιά κ.ά.

Στη λαϊκή συνείδηση το νερό επιβιώνει σε πολλές δοξασίες και πίστεις που καταγράφονται κυρίως στην ελληνική ύπαιθρο. Πολλά είναι τα έθιμα που εκτελούνται σε γιορτινές περιστάσεις στη βρύση του χωριού, όπως π.χ. την ημέρα του γάμου ή την Πρωτοχρονιά. Στη λαογραφία κυρίαρχο ρόλο παίζει και το «αμίλητο νερό» που παίρνουν την Πρωτοχρονιά, τα Θεοφάνια, του Αγίου Γεωργίου ή άλλη εορταστική μέρα, από την πηγή ή τη βρύση του χωριού και το πηγαίνουν στο σπίτι για ευχετηριακούς λόγους.

Τέλος, αξιοσημείωτη είναι και η χορεία των παροιμιακών εκφράσεων με επίκεντρο το νερό: «Έβαλε το νερό στο αυλάκι», που σημαίνει άρχισε να τακτοποιεί τις δουλειές του, «έχασε τα νερά του», που αναφέρεται σε κάποιον που βρίσκεται έξω από το συνηθισμένο του περιβάλλον, «έκανε μια τρύπα στονερό», που δηλώνει τη μάταιη προσπάθεια, «τον έφερε στα νερά του», που σημαίνει ότι βρίσκεται κάτω από την επιρροή του, «το νερό που στέκεται βρωμίζει», που σημαίνει ότι καταστροφή απειλεί όποιον τεμπελιάζει κ.ά.

Το νερό, μετά τον αέρα είναι το πιο πολύτιμο συστατικό της φύσης για τη ζωή και όλοι οι οργανισμοί εξαρτώνται από την παρουσία του.

Ο κύκλος του νερού

Πάνω στη Γη το νερό συναντάται και στις τρεις γνωστές μορφές της ύλης, δηλαδή ως υγρό, ως στερεό και ως αέριο, ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος.

$1      Το υγρό νερό σχηματίζει τους ωκεανούς και τις θάλασσες, τα ποτάμια και τις λίμνες.

$1      Στον αέρα το νερό βρίσκεται με τη μορφή ατμών, ως αέριο δηλαδή,  και σχηματίζει τα σύννεφα.

$1      Στους πάγους των δύο πόλων και στους μεγάλους παγετώνες των πολύ ψηλών βουνών το νερό συναντάται με τη στερεή μορφή του.

Ο Ήλιος, ζεσταίνοντας άνισα τα διάφορα τμήματα της Γης, και η βαρύτητα της Γης προκαλούν έναν αέναο κύκλο του νερού, ο οποίος επαναλαμβάνεται από τότε που δημιουργήθηκε ο πλανήτης μας.

Με τη θερμότητα του Ήλιου εξατμίζεται το νερό από την επιφάνεια της θάλασσας, των λιμνών και των ποταμών και πλουτίζει τον αέρα με υδρατμούς. Οι υδρατμοί όταν ψυχθούν, μετατρέπονται σε βροχή, χιόνι ή χαλάζι και επιστρέφουν στη Γη. Τα ποτάμια που σχηματίζονται χύνονται στις θάλασσες και ο Ήλιος μετατρέπει και πάλι το νερό σε υδρατμούς για να ξαναρχίσει ο κύκλος του νερού από την αρχή.

Ο κύκλος αυτός έχει μεγάλη σημασία τόσο στη ζωή όσο και για την ίδια τη Γη γιατί ανανεώνει συνεχώς το γλυκό νερό που χρειάζονται οι οργανισμοί και γεννά τις βροχές, τα ποτάμια και τους παγετώνες που αλλάζουν με τη δράση τους την επιφάνεια του πλανήτη μας.

Ποταμοί

Οι ποταμοί αποτελούν μέρος του κύκλου των υδάτων του πλανήτη μας. Είναι συνεχή ρεύματα γλυκών νερών σε κοιλότητες του εδάφους. Πηγάζουν από ορεινές υπόγειες φλέβες, λίμνες ή παγετώνες και τροφοδοτούνται από τα μετεωρικά ύδατα, δηλαδή τη βροχή και το χιόνι. Η πορεία τους διαμορφώνεται από την κλίση του εδάφους και τον τύπο των πετρωμάτων που διαρρέουν.

Μελετώντας τη μορφή ενός ποταμού διακρίνουμε 3 τμήματα:

$1      Την περιοχή των πηγών του, δηλαδή το χώρο από τον οποίο ξεκινά. Συνήθως ο χώρος αυτός βρίσκεται στα βουνά, εκεί που το νερό των βροχών και του χιονιού που λιώνει σχηματίζει τα πρώτα μικρά ρυάκια, που αργότερα θα ενωθούν και θα δώσουν μορφή στο ποτάμι. Επειδή στα βουνά το έδαφος έχει μεγάλη κλίση, το πρώτο τμήμα του ποταμού είναι ορμητικό.

$1      Την κυρίως ροή του, δηλαδή το τμήμα του από τις πηγές έως τις εκβολές του. Το τμήμα αυτό μπορεί να έχει τόσο μεγάλο πλάτος και βάθος, που το ποτάμι να θυμίζει θάλασσα. Στην κυρίως ροή των ποταμών το νερό κυλάει ήρεμα, συνήθως σε πεδινό έδαφος. Συχνά, κατά μήκος της κυρίως ροής, στις όχθες των μεγάλων ποταμών είναι κτισμένες πολλές πόλεις και χωριά.

$1      Τις εκβολές του, δηλαδή το τελικό τμήμα του, που χύνεται στη θάλασσα. Κοντά στις εκβολές τους τα ποτάμια συνήθως πλαταίνουν. Μάλιστα, αν εκεί το έδαφος είναι τελείως επίπεδο, το νερό ξεχειλίζει και αντί να υπάρχει μία μόνο κοίτη υπάρχουν περισσότερες που απομακρύνονται η μία από την άλλη. Έτσι σχηματίζονται τα «Δέλτα» των ποταμών (από το σχήμα τους που θυμίζει κεφαλαίο Δέλτα). Το άφθονο νερό και οι πλούσιες αποθέσεις κάνουν τα Δέλτα χώρους πλούσιους σε φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς. Και οι εκβολές των ποταμών είναι καλές θέσεις για την εγκατάσταση πόλεων, γιατί συνδυάζουν την παρουσία γλυκού νερού με τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η θάλασσα.

Ta ποτάμια της Ευρώπης

Η Ευρώπη είναι μια μικρή σε έκταση ήπειρος με πολύπλοκη γεωλογική ιστορία, πολύπλοκο ανάγλυφο και αρκετές κλιματικές διαφορές από το ένα σημείο της μέχρι το άλλο. Αυτές οι διαφορές προκαλούν και διαφορετική γεωγραφική κατανομή των ποταμών και των λιμνών στις διάφορες περιοχές της. Για παράδειγμα, όπου το ανάγλυφο είναι έντονο, όπως στη νότια Ευρώπη και την Σκανδιναβική χερσόνησο, δεν υπάρχει χώρος για να ενωθούν τα ρεύματα νερού που κατεβαίνουν από τα βουνά και να σχηματίσουν μεγάλα ποτάμια. Αντίθετα, στις μεγάλες πεδιάδες της υπάρχει χώρος για συνένωση των υδάτινων ρευμάτων, γι? αυτό εκεί ρέουν τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά ποτάμια όπως ο Βόλγας.

Τα ποτάμια της Ελλάδας

Η χώρα μας έχει έντονο ανάγλυφο, δέχεται λίγες βροχές και έχει μικρή έκταση. Οι παράγοντες αυτοί επηρεάζουν πολύ τα ελληνικά ποτάμια, τα οποία:

$1      Είναι μικρά σε μήκος και σε παροχή, επειδή τα νερά που κατεβαίνουν από τα βουνά διαχωρίζονται σε πολλά ρεύματα και δεν έχουν χώρο να ενωθούν.

$1      Είναι άγρια και ορμητικά, γιατί πρέπει σε μικρή απόσταση να κατέβουν από μεγάλο υψόμετρο στο επίπεδο της θάλασσας.

$1      Λόγω της ορμητικότητάς τους μεταφέρουν πολλές φερτές ύλες, γιατί ξεπλένουν με δύναμη τις πλαγιές των βουνών. Έτσι, δημιουργούν πολλές προσχώσεις στα σημεία που καταλήγουν στη θάλασσα και αλλάζουν συνεχώς το τοπίο κοντά στις ακτές.

$1      Δεν έχουν σταθερή ροή. Το χειμώνα με τις βροχές και την άνοιξη όταν λιώνουν τα χιόνια μεταφέρουν πολύ νερό, ενώ τους θερινούς μήνες ελάχιστο. Ορισμένα μάλιστα μένουν ξερά κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και γεμίζουν ξαφνικά νερό μέσα σε λίγες ώρες, όταν πέφτουν καταρρακτώδεις βροχές. Αν λοιπόν η κοίτη τους έχει κλειστεί από οικήματα ή άλλα έργα, πλημμυρίζουν και προκαλούν μεγάλες καταστροφές τόσο στα χωράφια όσο και στα χωριά και στις πόλεις.

Τα περισσότερα ελληνικά ποτάμια τροφοδοτούνται από τις οροσειρές της Πίνδου και καταλήγουν είτε στο Αιγαίο είτε στο Ιόνιο πέλαγος. Τα μεγαλύτερα ελληνικά ποτάμια σε μήκος και παροχή νερού είναι ο Αλιάκμονας, ο Αχελώος και ο θεσσαλικός Πηνειός.

Παροιμίες

Το ποτάμι άλλοτε αφρισμένο και ορμητικό και άλλοτε σιγανό και ήμερο, έκανε τρομερή εντύπωση στον ελληνικό λαό. Μέσα, λοιπόν, από την παρατήρηση των εναλλαγών των ποταμών ο λαός εμπνεύστηκε παροιμίες και γνωμικά προσδίδοντας στα ποτάμια μια μεταφορική ή αλληγορική διάσταση.

Μερικές από τις παροιμίες που αναφέρονται στα ποτάμια είναι οι ακόλουθες:

Από βουβό ποτάμι ψηλά τα ρούχα σου.

Να φυλάγεσαι από τους ύπουλους και διπρόσωπους.

Από το μουλωχτό ποτάμι να φυλάγεσαι.

Σιγανό ποταμάκι.

Να αποφεύγεις τους υποκριτές.

Το ποτάμι τρέχει μπροστά και πίσω δεν γυρίζει.

Όλα όσα γίνονται δεν μπορούν να αλλάξουν.

Πάει στον ποταμό και δεν βρίσκει νερό να πιει.

Αναφέρεται στον ανάξιο άνθρωπο που δεν μπορεί να καταφέρει τίποτα στη ζωή του.

Ανάμεσα σε δυο ποτάμια απόμεινε.

Αναφέρεται στην απελπιστική θέση κάποιου, είτε είναι οικονομικής ή οποιασδήποτε άλλης μορφής.

Ο ποταμός δεν κατεβάζει μονάχα νερό αλλά και ξύλα και πέτρες.

Η ζωή δεν είναι μονάχα χαρά και ξεγνοιασιά αλλά έχει και τα βάσανά της.

Τρέχει ποτάμι εκεί.

Υπάρχει κέρδος για κάποια δουλειά.

Να το πάρει το ποτάμι;

Λέγεται στα αινίγματα όπου κανείς δεν μπορεί να βρει τη σωστή λύση και στο τέλος αυτός που έχει πει το αίνιγμα ρωτά αν θα πρέπει να πει την απάντηση.

Τον πήρε το ποτάμι.

Φράση που λέγεται στη μεγαλύτερη αποτυχία κάποιου ατόμου.

Κάθε μέρα ο ποταμός δεν κατεβάζει κλαριά.

Αναφέρεται στις ευκαιρίες της ζωής που είναι σπάνιες.

Αυτός γυρίζει ποτάμια πίσω.

Η παροιμία δηλώνει κάποιον που είναι δυνατός και εργατικός σαν τον ήρωα Ηρακλή, που άλλαξε τη ροή των ποταμών καθαρίζοντας την κόπρο του Αυγεία.

Ο ξένος και ο ποταμός τον τόπο του γυρεύει.

Η φράση αναφέρεται σε όλους τους ταξιδιώτες που βρίσκονται μακριά από την πατρίδα τους.

Στέρεψαν τα ποτάμια και τρέχουνε τα ρυάκια.

Όλα ήρθαν ανάποδα και άλλαξε ο συνηθισμένος τρόπος ζωής.

Αυτός είναι φουρτουνιασμένο ποτάμι.

Αναφέρεται στους οξύθυμους ανθρώπους.

Σαν ο ποταμός με τα λιθάρια.

Η παροιμία δηλώνει το είδος κάποιας εργασίας που είναι κουραστική και μονότονη.

Μερικές ακόμη πολύ γνωστές παροιμίες είναι:

$1      Ό,τι βρέξει ας κατεβάσει.

$1      Να το πάρει το ποτάμι.

$1      Με πήρε που με πήρε το ποτάμι.

$1      Το σιγανό ποτάμι να φοβάσαι.

$1      Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα.

Και για τη  λογοτεχνία όμως το νερό και οι ποταμοί υπήρξαν πηγή έμπνευσης. Πολλοί συγγραφείς αλλά και ποιητές εμπνεύστηκαν από το νερό, τη ροή, τη γέννηση της ίδιας της ζωής και συνέθεσαν μεγάλα έργα. Η ζωγραφική και η μουσική επίσης χρησιμοποιούν μοτίβα από τον υδάτινο κόσμο.

Μυθολογία και ιστορικές αναφορές

Κατά την αρχαιότητα ο Κηφισός δεν ήταν οχετός, αλλά θεός και προπάππος του Κέκροπα, βασιλιά των Αθηναίων. Θεωρούνταν πατέρας της Διογένειας  και μία εγγονή του, η Πραξιθέα, ήταν σύζυγος του Ερεχθέα, του πρώτου βασιλιά της Αθήνας. Ο Κηφισός λατρευόταν στο Φάληρο και στον Ωρωπό. Το όνομά του αναφέρεται συχνά σε αρχαία κείμενα. Συγκεκριμένα, ο Σοφοκλήςγράφει για τα καθαρά νερά του Κηφισού που κάνουν τη γη να καρπίσει:

Κι ούτε οι ακοίμητες εδώ

Οι βρύσες αποστερεύουν,

Που τρέφουνε του Κηφισού

Τα ρέματα, μα πάντα

Με τα καθάρια τα νερά

Κυλώντας κάθε μέρα,

τους κάμπους της πλατύστηθης

γης κάνει να καρπίζουν.

                 «Οιδίπους επί Κολωνώ»

Αλλά και ο Ευριπίδηςστη «Μήδεια» μιλάει για τα γάργαρα νερά του Κηφισού που δροσίζουν τους κάμπους και τα βουνά:

«Κι εκεί τον λεν, η Κυπρίδα παίρνοντας απ? τα γάργαρα του Κηφισού νερά, με τις γλυκόπνοες αύρες των ανάλαφρων ανέμων, κόμπους και βουνά  δροσαίνει.»

Ο Στράβων στα τέλη του 1^ου π.Χ. αιώνα γράφει:

«Ποταμοί δ? εισίν, ο μεν Κηφισσός, εκ Τρινεμιών τας αρχάς έχων, ρέων δε διά του πεδίου, εφ? ου και η Γέφυρα και οι Γεφυρισμοί δια δε των σκελών των από του άστεως εις τον Πειραιά καθηκόντων, εκδίδωσιν εις το Φαληρικόν, χειμαρρώδεις το πλέον, θέροις δε μειούται τελείως.»

«Υπάρχουν ποτάμια και το ένα είναι ο Κηφισός που ξεκινάει από την περιοχή των Τρινεμιών, κυλάει στην πεδιάδα, γι? αυτό υπάρχουν γεφύρια και γεφυρισμοί, χωρίζεται σε σκέλη, φτάνει μέχρι τον Πειραιά, χύνεται στο Φαληρικό, είναι χειμαρρώδης και το καλοκαίρι μειώνεται τελείως.»

Στην περιοχή του Κηφισού, κατά τον Πλούταρχοκαι τον Παυσανία, ο Θησέας απάλλαξε την πόλη των Αθηνών από τους ληστές:

«Προϊόντι δ? αυτώ και γενομένω κατά τον Κηφισόν άνδρες εκ του Φυταλιδών γένους απαντήσαντες ησπάσαντο πρώτοι, και δεομένου καθαρθήναι τοις νενομισμένοις αγνίσαντες και μειλίχια θύσαντες ειστίασαν οίκοι.»

Ο θεός Κηφισός απεικονίστηκε από τον Φειδίαστο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα και συγκεκριμένα στην αριστερή άκρη του αετώματος. Ο ποτάμιος θεός είναι  γυμνός, ενώ στον αριστερό ώμο του γλιστρά ιμάτιο που φαίνεται καλύτερα στην πίσω όψη του αγάλματος. Ο Κηφισός απεικονίζεται στηριγμένος στο αριστερό χέρι και στρέφει  το κεφάλι και το σώμα προς το κέντρο του αετώματος. Εντύπωση προκαλούν η στάση του σώματός του, οι μύες, το σφρίγος και η πλαστικότητα που παραπέμπουν σε ποτάμι, νερό τρεχούμενο. Το άγαλμα βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Επίσης, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο διασώζεται ανάγλυφο με τις μορφές του Κηφισού και Ιλισού.

Κηφισός και Ιλισός

(Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Στους πρόποδες του βουνού και στα εύφορα εδάφη της πεδιάδας που διαρρέει ο ποταμός αναπτύχθηκαν πολλοί αρχαίοι δήμοι. Στους δήμους αυτούς γεννήθηκαν επιφανείς πολιτικοί, όπως ο Περικλής, ο Κλεισθένης και ο Κίμων.

Ολόκληρη η Δυτική Αθήνα και η λωρίδα γης ανάμεσα στον Κηφισό και το Ποικίλο όρος ανήκε στην Ακαμαντίου φυλή. Η συγκεκριμένη φυλή είχε 5 δήμους στο άστυ, 3 στα παράλια και 5 στα μεσόγεια. Κοντά στην Ιερά Οδό, στο σημείο όπου τη διέσχιζε ο Κηφισός, κατοικούσε ο αρχαίος δήμος «Γεφυρείς».

Στη σύγχρονη εποχή αναφορά στον Κηφισό γίνεται και από τον ιστορικό Κων/νοΠαπαρρηγόπουλο, σύμφωνα με τον οποίο η διαύγεια της ατμόσφαιρας της Αττικής οφείλεται στις αύρες των ανέμων του Κηφισού. Στα 1861 γράφει: «Ο ουρανός μοιάζει να χαμογελάει εύθυμα στον άνθρωπο καλώντας τον να κοιτάξει ψηλά προς τον αιθέρα. Τα βουνά ιδίως προς τα δυτικά, συχνά παίρνουνχρώματα και σχήματαμαγικά,αρμονικά, καλλιτεχνικά. Δεν είναι περίεργο που εδώ δημιουργήθηκαν τα πιο υψηλά έργα της σκέψης και τα πιο ευγενικά έργα της τέχνης.»

Ο θεός Κηφισός

(Βρετανικό Μουσείο)

Λαογραφικά στοιχεία

Κατά την διάρκεια των πανηγυρισμών των Ελευσινίων μυστηρίων και συγκεκριμένα όταν η πομπή των πιστών βρισκόταν  στη γέφυρα του Κηφισού, στην Ιερά Οδό ακούγονταν οι περιβόητοι «γεφυρισμοί», δηλαδή πειράγματα και ύβρεις σε ιαμβικούς στίχους που είχαν σχεδιάσει μόνοι τους οι μύστες. Τα πειράγματα απευθύνονταν από άντρες και γυναίκες σε όποιον συναντούσαν πάνω στην γέφυρα του Κηφισού. Αυτό το έθιμο είχε επικρατήσει προς τιμήν της Ιάμβης, δούλης της συζύγου του Κελέου Μετάνειρας, η οποία κατάφερε να διασκεδάσει με τον εύθυμο χαρακτήρα της τη θεά Δήμητρα όταν πενθούσε για την αρπαγή της πολυαγαπημένης της κόρης, Περσεφόνης. Επειδή, μάλιστα, τα «σκώμματα» αυτά οι πανηγυριστές τα έλεγαν πηγαίνοντας στην Ελευσίνα ή επιστρέφοντας από εκεί με άμαξες, έφτασε μέχρι σήμερα η γνωστή μας φράση «άκουσε τα εξ αμάξης».Φαίνεται ότι αυτό το έθιμο έχει σχέση με τα αγροτικά έθιμα ευφορίας, αν και πολλοί ερευνητές δεν δέχονται την αναγωγή του τυπικού αυτού σε θρησκευτική αρχή.

Ο αρχαίος κωμικός Αριστοφάνης προλογίζει παρόμοιους τολμηρούς χλευασμούς με μία προσευχή στη θεά της γεωργίας, Δήμητρα:

Δήμητερ αγνών οργίων

άνασσα συμπαραστάτει,

και σώζε τον σαυτής χορόν

και μ? ασφαλώς πανήμερον

παίσαί τε και χορεύσαι

και πολλά μεν γέλοιά μ? ει-

πείν, πολλά δε σπουδαία, και

της σης εορτής αξίως

παίσαντα και σκώψαντα

νικήσαντα ταινιούσθαι.

Στα νεότερα ιστορικά χρόνια, μια μικτή επιτροπή Ελλήνων και Τούρκων επιτηρούσε τη διανομή του νερού. Αυτή η εργασία δεν ήταν καθόλου εύκολη για εκείνα τα χρόνια. Μάλλον, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολύπλοκη γιατί κάθε κτήμα είχε το δικό του δικαίωμα άρδευσης, το οποίο μεταβιβαζόταν μαζί του. Αυτή η επιτροπή διόριζε τον «Ποταμάρχη», ο οποίος φρόντιζε την άρδευση καθημερινά. Οι βοηθοί του ονομάζονταν «Καλημέρηδες». Αυτή  η ονομασία τους αποδόθηκε επειδή την ημέρα των Θεοφανίων εκείνοι ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να ψάλλουν ένα άσμα, το λεγόμενο «καλημέρα». Τα όργανα που το συνόδευαν ήταν αρχικά φλάμπουρο και έπειτα ακολουθούσαν τα άλλα όργανα. Οι στίχοι του άσματος ήταν οι εξής:

Γεωγραφική θέση και διαδρομή

Ο Κηφισός είναι ο κυριότερος ποταμός του αττικού λεκανοπεδίου γι? αυτό και συχνά αποκαλείται «το Ποτάμι».  Έχει μήκος 20 χιλιόμετρα και διέρχεται από βιομηχανικές και αστικές περιοχές. Σήμερα χαρακτηρίζεται ως χείμαρρος γιατί έχει κανονική ροή μόνο κατά την περίοδο έντονων βροχοπτώσεων. Ο Κηφισός δέχεται τα νερά όλων των γύρω βουνών. Πηγάζει κυρίως από τις νότιες πλαγιές της Πάρνηθας και από τις δυτικές υπώρειες της Πεντέλης ?συγκεκριμένα από τον Κοκκιναρά, ανατολικά της Κηφισιάς, η οποία και πήρε την ονομασία της από τον ποταμό. Στο σημείο μεταξύ Πάρνηθας και Πεντέλης οι όχθες του είναι πολύ απότομες και φτάνουν μέχρι τα 30 μέτρα ύψος. Το μεγαλύτερο μέρος των υδάτων του προέρχεται από τις μικρές αλλά δυναμικές  πηγές «Φασιδέρι», τις οποίες ο αρχαίος περιηγητής Στράβων ονόμαζε «Τρινεμείς» και θεωρούσε ως αρχή του ποταμού.

Αρχικά ρέει προς τα δυτικά, μετά κατευθύνεται νότια, ρέει κοντά στη Μεταμόρφωση και κατόπιν διέρχεται από την Κολοκυνθού. Ύστερα συνεχίζει τον ρου του νοτιοδυτικά και εκβάλλει στον Φαληρικό όρμο. Παλαιότερα ενωνόταν με τον Ιλισό κοντά στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, σήμερα όμως οι κοίτες των δύο ποταμών δεν συναντώνται.

Συγκεκριμένα, ο Κηφισός περνάει από Νέα Ερυθραία, Κρυονέρι, Καπανδρίτι, Άγιο Στέφανο, Άνοιξη, Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Μενίδι, Νέα Φιλαδέλφεια, Περιστέρι, Αιγάλεω, Άγιο Ιωάννη Ρέντη, Μοσχάτο και Φάληρο.

Τις εκβολές του ο Κηφισός τις είχε μέσα στο αρχαίο λιμάνι του Κάνθαρου, το σημερινό εμπορικό λιμάνι του Πειραιά. Οι Αθηναίοι οδήγησαν τις εκβολές του στην παραλία του σημερινού Μοσχάτου για να αποφύγουν την επίχωση του λιμανιού.  Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την γρήγορη πρόσχωση του φαληρικού όρμου. Με τη γεωλογική μεταβολή, ο κοίλος φαληρικός όρμος κατακλύστηκε από τα φερτά υλικά του ποταμού και των χειμάρρων. Από εκείνη την περίοδο, μπορούμε να κάνουμε πια λόγο για την εμφάνιση και το σχηματισμό του Μοσχάτου.

Στον Κηφισό συμβάλουν μεγάλοι αγωγοί και ρέματα όπως του Ρέντη, της Νίκαιας, του Ποδονίφτη, του Αγίου Γεωργίου Μεσογείων, το ρέμα Ν. Παλατίων, των Λιοσίων, του Δαφνορέματος και του Μάσχα.

Τα ρέματα αποτελούν σημαντική περιβαλλοντική κληρονομιά και αντιμετωπίζονται ως σημαντικό στοιχείο του οικοσυστήματος της πόλης και του Αττικού τοπίου και όχι μόνο σαν φυσικοί υδραυλικοί υποδοχείς και αντιπλημμυρικοί αγωγοί.

Στο Αιγάλεω υπήρχαν τρία ρέματα που χύνονταν στον Κηφισό. Το ένα κατέβαινε από Λιούμη και Αγία Μαρίνα από την οδό Παπαφλέσσα, έφτανε στο Γεφυράκι και κατέληγε στον Κηφισό. Το άλλο  κατέβαινε από την Αγία Βαρβάρα, πέρναγε από την περιοχή Λοιμωδών, συνέχιζε βορείως του Γ΄Νεκροταφείου και ρέοντας παράλληλα προς τη μάντρα έφτανε στη Θηβών, προχωρούσε προς την Π. Ράλλη και από εκεί κατέληγε και αυτό στον Κηφισό. Το τρίτο ρέμα κατέβαινε από το Χαϊδάρι, πέρναγε από την περιοχή «Αναγέννηση», διέσχιζε το Αιγάλεω και κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου έπεφτε στο ποτάμι.

Σήμερα στο Αιγάλεω, όπως και στο μεγαλύτερο τμήμα του, ο Κηφισός έχει καλυφθεί και ονομάζεται Λεωφόρος Κηφισού.

Στην Αθήνα δυστυχώς πάρα πολλοί πληγώνουν και καταπατούν το ποτάμι και χτίζουν πάνω στην κοίτη του. Ο Κηφισός είναι το τελευταίο ποτάμι της Αττικής. Παλαιότερα στον Κηφισό υπήρχε πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Το ποτάμι είχε μια διαυγέστατη ροή και τα παιδιά έπαιζαν στα νερά του. Σήμερα όμως η κοίτη έχει μπαζωθεί και οι άνθρωποι χτίζουν παράνομα.

Ο Κηφισός στην καθημερινή ζωή

Μέχρι τη δεκαετία του ?40, κατά μήκος του Κηφισού υπήρχαν λιμνούλες, νερόμυλοι και πλατάνια. Η περιοχή του Κηφισού ήταν τόπος εκδρομών.  Στα νερά του ποταμού δεν κάνει πλέον κανείς μπάνιο, όπως συνηθιζόταν τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.

Η μεγάλη κεντρική πηγή του ιστορικού Κηφισού, το περίφημο Κεφαλάρι της Κηφισιάς, που μέχρι το 1950 ανάβλυζε 400 κυβικά μέτρα νερό την ώρα, εξαφανίστηκε, άγνωστο πώς και γιατί. Οι αμπολές, που κάποτε άρδευαν τα Παραδείσια (σήμερα τα ονομάζουμε Πατήσια) και στόλιζαν τα κηφισιώτικα περίχωρα ως τη δεκαετία του ?70, έχουν στερέψει.

Τα «Αθηναϊκά Τέμπη» κείτονται ξεχασμένα κάπου στην Κηφισιά, προσφέροντας εικόνες από έναν άλλο ξεχασμένο κόσμο.  Πυκνό πλατανόδασος κατά μήκος της κοίτης του Κηφισού δημιουργεί παραδεισένιες αποχρώσεις. Πυκνές φυλλωσιές από λεύκες, ιτιές, φτέρες, πικροδάφνες, ευκάλυπτους και άλλα υδροχαρή φυτά συμπληρώνουν το σπάνιο σκηνικό.

Η αντίθεση με το τοπίο του τσιμέντου και της καταστροφής  που συναντάμε στο κατώτερο τμήμα του ρέματος είναι προφανής. Άλλωστε, το λίγο νερό που τρέχει, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, δεν προσφέρει πολλά περιθώρια διάλυσης των αποβλήτων που διοχετεύονται στο ρέμα.

Στο παρελθόν, το νερό του ποταμού το χρησιμοποιούσαν οι ιδιοκτήτες κήπων και ελαιόδενδρων για άρδευση, τόσο τον χειμώνα όσο και το καλοκαίρι.

Από την εποχή της Τουρκοκρατίας είναι γνωστό ότι υπήρχαν τρεις «νομές» των νερών του Κηφισού. Προς την Κολοκυνθού υπήρχε η νομή της «Γερακίνας», η οποία πότιζε την περιοχή «Γερακίνα» κοντά στην εκκλησία του Αγίου Σάββα, στην Ιερά Οδό. Στη συμβολή των οδών Καβάλας και Κηφισού ήταν η νομή του «Ταύρου». Το ρεύμα αυτό περνούσε από την οδό Μαρκόνι και από την οδό Αγίας Άννας κατευθυνόταν προς τον Ταύρο. Η τρίτη νομή ήταν κοντά στον Άγιο Γεώργιο της Ιεράς Οδού. Μικτή επιτροπή Ελλήνων και Τούρκων επέβλεπε τη διανομή του νερού. Το δικαίωμα άρδευσης κάθε κτήματος μεταβιβαζόταν μαζί με το κτήμα.

Στο Αιγάλεω υπήρχαν πηγές, βρύσες αλλά και νερόμυλοι. Πηγάδια, βέβαια, υπήρχαν σχεδόν σε όλα τα σπίτια.

Στη συμβολή των οδών Κύπρου και Αθ. Διάκου υπήρχε νερόμυλος με γεώτρηση. Στην πλατεία Δαβάκη υπήρχε ποτιστήρα από πηγάδι για τα άλογα. Τα άλογα τα πότιζαν και στο «Πηγαδάκι» που ήταν στην συμβολή Ιεράς Οδού και Ραιδεστού. Στην οδό Ηρακλέους υπήρχε μία στέρνα.

Υπήρχαν αρκετές κοινές βρύσες από τις οποίες οι κάτοικοι του Αιγάλεω έπαιρναν νερό. Βρύσες υπήρχαν στην πλατεία Τρούμαν (Ελευθερίας), στη γωνία Αθ. Διάκου και Μάκρης και στη γωνία Κοραή και Ατταλείας. Υπήρχε και μία βρύση από την οποία έπαιρναν νερό τα κάρα με βαρέλια και το πουλούσαν στα σπίτια. Αυτή βρισκόταν στο καφενείο του Προύσαλη, δίπλα στο Λουκουμάδικο του Μπαλατσούρα.

 

Χλωρίδα

Ο Στράβων αναφέρει ότι ο Κηφισός «ήταν χειμαρρώδης τοπλέον, θέρους δεμειούται τελείως».Φαίνεται, όμως, ότι το ποτάμι διατηρούσε πάντοτε αρκετό νερό και είχε συνεχή ροή. Αποτελούσε, μάλιστα, πηγή ζωής για την εύφορη πεδιάδα την οποία διέσχιζε. Στον Κηφισό και στους παραποτάμους του, σε όχι πολύ παλιές εποχές, υπήρχε πλούσιο ζωικό και φυτικό βασίλειο. Το ποτάμι είχε διαυγέστατη ροή και αρκετοί κάτοικοι και παιδιά των γύρω περιοχών πλατσούριζαν και χαίρονταν τα νερά του.

Σήμερα ο Κηφισός, το τελευταίο ποτάμι του λεκανοπεδίου, διατηρεί ακόμη μέρος από την ομορφιά του. Η κοίτη του ?ως τη Μεταμόρφωση- είναι γεμάτη με τεράστια πλατάνια, θάμνους και βατομουριές, κουμαριές, καλαμιές και σχίνα που σχηματίζουν εικόνα πυκνής ζούγκλας.

Λίγα χιλιόμετρα από το κέντρο της πρωτεύουσας βρίσκονται τα «Αθηναϊκά Τέμπη»: ένα πυκνό πλατανόδασος, πυκνές φυλλωσιές από λεύκες, ιτιές, φτέρες, πικροδάφνες ευκάλυπτους και άλλα υδροχαρή φυτά αποτελούν την χλωρίδα του ξεχωριστού αυτού οικοσυστήματος. Στο ρέμα της Χελιδονούς φαίνεται ότι τα νερά μιας πηγής ενισχύουν το υδάτινο δυναμικό του Κηφισού.

Πανίδα

Ξεχωριστή είναι και η υδρόβια πανίδα της υπέροχης αυτής διαδρομής. Ανάμεσα στα φυλλώματα των θάμνων ακούγονται παράξενοι ήχοι. Το κελάηδημα των αηδονιών και των κοτσυφιών διακόπτεται από κάποιες νερόκοτες που έχουν ξεφύγει από τους αδίστακτους κυνηγούς. Μεγάλος πληθυσμός από νεροχελώνες και βατράχια ζουν μέσα στα νερά του ποταμού μαζί με τα καβούρια. Στρουθιόμορφα φτιάχνουν τις φωλιές τους στη χαμηλή βλάστηση.

Ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι σε ορισμένα σημεία του ποταμού ?που στην αρχαιότητα ήταν και πλεύσιμος- αλιεύονταν χέλια, τα οποία πωλούνταν στην αθηναϊκή αγορά ως εκλεκτό έδεσμα. Αν και σήμερα αυτό φαίνεται απίθανο, είναι γεγονός ότι ως τα μέσα του προηγούμενου αιώνα οι Αθηναίοι συνήθιζαν να ψαρεύουν στο ποτάμι τους.

Παρ? όλα αυτά, ακόμη και σήμερα στον άνω ρου του ποταμού κατορθώνουν να επιβιώσουν μικροί πληθυσμοί ενός σπανιότατου ενδημικού ψαριού, της οικογένειας Cyprinidae.To ψαράκι αυτό, έχει ροζ απόχρωση και είναι στενός συγγενής του είδους Pseudophoxinusmarathonicus, το οποίο ζει μόνο στον Σχοινιά. Όμως, το είδος δεν έχει καταγραφεί επίσημα και έτσι δεν έχει γίνει προσπάθεια για τη διάσωσή του.

Μέχρι και τα μέσα περίπου του 20^ου αι. είχαν καταγραφεί στον Κηφισό πάπιες, αγριοπούλια, διάφορα είδη ψαριών, αλεπούδες, ζουρίδες, κουνάβια, λαγοί και διάφορα ημιάγρια ζώα. Σήμερα, λόγω της ρύπανσης, των επιχωματώσεων και των καταπατήσεων ακόμα και μέσα στην κοίτη του ποταμού, τα είδη αυτά έχουν μεταναστεύσει σε άλλα οικοσυστήματα ?στην καλύτερη περίπτωση?

Ένας μοναδικός βιότοπος περίπου δέκα λεπτά από την Ομόνοια έχει καταστραφεί αντί να μετατραπεί σε πάρκο αναψυχής για τους κατοίκους της πρωτεύουσας.

Καλλιέργειες

Τα νερά του Κηφισού σήμερα είναι πλέον ακατάλληλα τόσο για ύδρευση όσο και για άρδευση. Κατά το παρελθόν όμως το ποτάμι αποτελούσε βασική πηγή για την θερινή άρδευση των περιβολιών και των κτημάτων των παραποτάμιων περιοχών. Και φαίνεται ότι ακόμη και σε περιόδους ανομβρίας ο Κηφισός είχε αρκετό νερό για να εξυπηρετεί τις ανάγκες των κατοίκων της περιοχής. Αποτελούσε μάλιστα πηγή ζωής με τα γάργαρα νερά του.

Είναι γνωστό ότι από την εποχή της τουρκοκρατίας ?ίσως και από παλαιότερα-  τα νερά του Κηφισού χωρίζονταν σε τρεις «νομές», που αντιστοιχούσαν στους τρεις βραχίονές του που τώρα έχουν καλυφτεί. Κάθε κτήμα είχε δικό του δικαίωμα άρδευσης.

Κατά μήκος του Κηφισού, στο δυτικό όριό του, εκτείνεται ο μεγάλος Ελαιώνας. Οι ιδιοκτήτες των ελαιόδενδρων χρησιμοποιούσαν το νερό του Κηφισού κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες.

Το καλοκαίρι το νερό το χρησιμοποιούσαν οι ιδιοκτήτες των περιβολιών και των κήπων. Οι καλλιέργειες στην περιοχή ήταν πολύ καλές και υπήρχε παραγωγή μεγάλης ποικιλίας προϊόντων. Γενικά, στις περιοχές γύρω από τον Κηφισό υπήρχαν μεγάλα περιβόλια με όλα τα κηπευτικά, σε ποσότητες ικανές να πωλούνται στις διάφορες γειτονιές της Αθήνας.

Αθηναϊκά Τέμπη

Ρύπανση ? Μόλυνση ? Μπαζώματα ?

 Ανθρώπινες παρεμβάσεις

Η Αθήνα εκτός από το πράσινο έχει χάσει και τα ποτάμια της. Το τελευταίο ποτάμι της πρωτεύουσας, ο Κηφισός, είναι ετοιμοθάνατο. Δολοφονείται καθημερινά.

Στη δεκαετία του ?50 έκαναν μπάνιο και έπλεναν ρούχα στα νερά του Κηφισού. Τώρα πια διάφορα βαφεία, τσιμεντοβιομηχανίες, φαρμακοβιομηχανίες, βιομηχανίες τροφίμων και ποτών, αλλαντοβιομηχανίες, βαφεία, υφαντουργεία, εργοστάσια πλαστικών και επεξεργασίας χημικών και λαδιών, μαρμαράδικα, τσιμεντάδικα, ξυλουργεία, στιλβωτήρια, βουστάσια, βυρσοδεψεία και κάθε λογής επιχειρήσεις έχουν μετατρέψει τον ποταμό σε ένα τεράστιο αγωγό επικίνδυνων λυμάτων. Οι όχθες του Κηφισού έχουν μετατραπεί σε σκουπιδότοπο και νεκροταφείο πολλών ζώων. Ό,τι άχρηστο, πετιέται στον Κηφισό και καταλήγει στην θάλασσα.

           

Τα δύσοσμα απόβλητα των εργοστασίων διοχετεύονται στον Κηφισό. Φυσαλίδες από λύματα καθώς και όλων των ειδών άχρηστα υλικά, σκουπίδια και μπάζα υπάρχουν στα νερά και στα πρανή του. Οι καταπατήσεις και οι επιχωματώσεις μέσα στην κοίτη του αποτελούν καθεστώς.  Διάφορα παραπήγματα φτιαγμένα από λαμαρίνες και ξύλο, κοτέτσια και χοιροτροφεία, γνωστές μεγαλοβιομηχανίες και βίλες έχουν μία καλή θέση πλάι ή πάνω στον Κηφισό και τα ρέματά του.

Οι μικρές βιοτεχνίες έχουν υποτυπώδη συστήματα καθαρισμού των υδάτων που κατά κανόνα δε λειτουργούν. Οι μεσαίες και μεγάλες βιομηχανίες διαθέτουν βιολογικούς καθαρισμούς, αλλά απλά δεν τους λειτουργούν. Υπάρχουν πολλές παράνομες συνδέσεις, είτε κατευθείαν στο ποτάμι, είτε στους παραχειμάρρους, είτε στο αποχετευτικό σύστημα των υδάτων που χύνονται στους αγωγούς. Κατά διαστήματα, το ΥΠΕΧΩΔΕ  και η ΕΥΔΑΠ ερευνούν και ελέγχουν τυχόν παράνομες συνδέσεις. Όταν το ρυπαντικό φορτίο δεν είναι στο ανεχτό όριο, επιβάλλονται μεγάλα πρόστιμα και αν οι βιομηχανίες δεν συμμορφωθούν, διώκονται ποινικά. Ξεκινάει καθαρισμός αλλά μετά από λίγο καιρό σταματάει και ξεχνιέται.

Κάτασπρο, κόκκινο και μαύρο είναι τα χρώματα του ποταμού. Οι διάφορες δειγματοληψίες που έχουν γίνει κατά καιρούς έχουν δείξει ότι οι τιμές των πετρελαιοειδών, των βαρέων μετάλλων και των μικροβίων σε διάφορα σημεία του Κηφισού είναι μέχρι και δέκα φορές πάνω από τα επιτρεπόμενα όρια. Το χημικώς και βιολογικώς απαιτούμενο οξυγόνο είναι πολύ λίγο.  Γενικά, το νερό του ποταμού κρίνεται ακατάλληλο όχι μόνον για ύδρευση αλλά και για άρδευση.

Η υποβάθμιση και αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος είναι τεράστιες, ενώ ο Κηφισός ήδη από το 1994 θεωρείται προστατευόμενος από Προεδρικό Διάταγμα που προσπαθεί να διατηρήσει το φυσικό σχηματισμό και το ανάγλυφο του ποταμού, να εμπλουτίσει τη χλωρίδα και να προστατέψει κάποιες παραποτάμιες περιοχές με αντιπλημμυρικά έργα.

Συγκεκριμένα, το Π.Δ.632/1994 θέτει υπό προστασία έκταση 12.260 στρεμμάτων από το ύψος της Νέας Φιλαδέλφειας, στη θέση Κόκκινος Μύλος, μέχρι τις πηγές του Κηφισού στην Πάρνηθα και την Πεντέλη.  Βάσει του άρθρου 1, «οι εκτός σχεδίου και εκτός ορίων οικισμών περιοχές των δήμων Αχαρνών, Μεταμόρφωσης, Νέας Φιλαδέλφειας, Κηφισιάς, Νέας Ερυθραίας και των κοινοτήτων Άνοιξης, Εκάλης και Κρυονερίου καθορίζονται ως ζώνη προστασίας του ποταμού Κηφισού και των ρεμάτων, που εκβάλλουν σ? αυτόν».

Μέσα στη ζώνη προστασίας καθορίζονται δύο περιοχές, Α΄ και Β΄, με ειδικές χρήσεις γης, όρια κατάτμησης, όρους και περιορισμούς δόμησης. Στις περιοχές Α΄ (50 μέτρα εκατέρωθεν του ποταμού και των χειμάρρων του) επιτρέπεται μόνο υπαίθρια αναψυχή ή γεωργική χρήση και απαγορεύεται τελείως η δόμηση. Οι περιοχές Β΄ καθορίζονται ως ζώνες γεωργικής χρήσης, κατοικίας και δραστηριοτήτων αναψυχής, πολιτισμού, αθλητισμού και κατασκήνωσης. Παρόλα αυτά οι αυθαιρεσίες και στις δύο περιοχές που καθορίζει το διάταγμα είναι προκλητικές. Μεγαλοβιομηχανίες αναπτύσσονται ακόμη και στην Α΄ περιοχή προστασίας.

Το 2002 συστάθηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ ο Φορέας Διαχείρισης Ανάπλασης του ποταμού Κηφισού και των παραχειμάρρων του (ΦΔΑΚ) με το Προεδρικό Διάταγμα 346, ώστε πέρα από την προστασία να προχωρήσει η ανάδειξη του Κηφισού και της γύρω περιοχής. Όμως, ο ΦΔΑΚ είναι ένας γνωμοδοτικός φορέας και δεν έχει την αρμοδιότητα να σταματήσει τη λειτουργία μίας βιομηχανίας που παρανομεί.  

Επίσης, λειτουργεί Ειδικό Σώμα Ελεγκτών Προστασίας Περιβάλλοντος του ΥΠΕΧΩΔΕ, το οποίο έχει πραγματοποιήσει επιθεωρήσεις και στον Κηφισό, αλλά ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία, ώστε να συνταχθούν βεβαιώσεις παράβασης και στη συνέχεια να εισηγηθεί για την επιβολή προστίμων.

Ταυτόχρονα, αγώνα καθημερινό δίνει και η οργάνωση «Οικολογική Εξόρμηση Αττικής» που «περιπολεί» από τον Άγιο Στέφανο μέχρι και τη Νέα Φιλαδέλφεια, επισημαίνει τις αυθαιρεσίες και πιέζει για να δοθούν λύσεις.

Προβλήματα από τη ρύπανση του ποταμού, τις αυθαιρεσίες και της καταπατήσεις αντιμετωπίζουν όλοι οι δήμοι και οι κοινότητες που στα όριά τους διέρχονται ο Κηφισός και τα ρέματά του.

Στη Νέα Φιλαδέλφεια πρόβλημα αποτελούν οι καταπατήσεις και τα κατεστραμμένα πετρόκτιστα πρανή. Ένα μαρμαράδικο, ένα μισοτελειωμένο έργο του ΥΠΕΧΩΔΕ στο ποτάμι, μία πλατφόρμα τουλάχιστον έξι μέτρα μέσα στο ποτάμι και το νεκροταφείο του Κόκκινου Μύλου είναι μερικές μόνο περιπτώσεις. Ταυτόχρονα, τα πετρόκτιστα πρανή του Κηφισού έχουν διαλυθεί σε πολλά σημεία, ενώ το έδαφος έχει διαβρωθεί και στις δύο πλευρές του ποταμού με αποτέλεσμα στην περιοχή της Νησίδας η γέφυρα να καταργηθεί λόγω επικινδυνότητας.

Στη Μεταμόρφωση υπάρχουν 1.850 περίπου βιοτεχνίες και βιομηχανίες και οι περισσότερες ρίχνουν παράνομα τα λύματά τους μέσω αγωγών στον Κηφισό και τα ρέματά του, κυρίως τα Σαββατοκύριακα και τις βραδινές ώρες. Μεταλλικοί σωλήνες καμουφλαρισμένοι μέσα στη βλάστηση, πλάι στο ποτάμι, αποβάλλουν τα χημικά και άλλα απόβλητα των εργοστασίων. Το χρώμα του νερού μεταλλάσσεται. Και αυτό το νερό αντλούν παράνομα κάποιοι για να ποτίσουν τα χωράφια τους. Σε άλλο σημείο, που ανήκει στην περιοχή προστασίας Α΄, το πρανές έχει τσιμεντοποιηθεί γιατί καθημερινά μπετονιέρες αδειάζουν τσιμέντο. Παράλληλα, ο βιολογικός καθαρισμός της Μεταμόρφωσης λειτουργεί χωρίς να πληροί τις απαραίτητες προδιαγραφές καθώς από την επεξεργασία των λυμάτων βγαίνει μία λάσπη, που την εναποθέτουν σε ένα σημείο κοντά στον Κηφισό, με κίνδυνο να φτάσει σε αυτόν.

Στο Μενίδι διέρχονται συνολικά 16 χιλιόμετρα του Κηφισού και των ρεμάτων του, με μεγαλύτερο το ρέμα Σουνά. Στην περιοχή επικρατεί πραγματικό χάος. Μερικά μόνο παραδείγματα είναι τα ακόλουθα: βιομηχανικά απόβλητα, ρίψη απορριμμάτων, καταπατήσεις μέσα στη ζώνη προστασίας από βιομηχανίες αλλά και ιδιώτες που χτίζουν βίλες, μπαζώματα, αφύλακτα ρέματα, κίνδυνος πλημμύρας, προβλήματα προσβασιμότητας στις γειτονιές που τέμνονται από τον ποταμό, μία τσιμεντοβιομηχανία που έχει επεκταθεί στο ρέμα, ένα μαρμαράδικο που έκοψε τμήμα του βουνού και το μετέτρεψε σε αποθήκες και  ο πνιγμός ενός μικρού παιδιού δυόμισι ετών που έπεσε στο αφύλαχτο ρέμα της Εσχατιάς.

Στην Κηφισιά  οι αυθαίρετες κατασκευές, τα μπαζώματα και οι καταπατήσεις στην Α΄ και Β΄ περιοχή προστασίας είναι τα κυριότερα προβλήματα. Το 2003 καταγράφηκαν από το δήμο όλα τα αυθαίρετα και κατεδαφίστηκαν κάποιες παράγκες. Συνελήφθησαν, επίσης, άτομα που έριχναν μπάζα. Το ρέμα Γκόλφι έχει μπαζωθεί παράνομα από το 1993 και τα γύρω εργοστάσια αδειάζουν τα απόβλητά τους εκεί με υπόγειους αγωγούς. Από εκεί τα λύματα περνούν στο ρέμα της Πύρνας και καταλήγουν στον Κηφισό. Μεγάλο τμήμα του ρέματος της Χελιδονούς στην περιοχή προστασίας Α΄ έχει μπαζωθεί και κατασκευάστηκε κτίσμα που θα λειτουργήσει ως εστιατόριο. Μάντρες οικοδομών λειτουργούν στο ρέμα αυτό, ενώ λίγο πιο πέρα τα πρανή έχουν μετατραπεί σε χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων.

Στη Νέα Ερυθραία, μία παράνομη τεράστια χωματερή έχει δημιουργηθεί πλάι στον Κηφισό, σε μία πευκόφυτη έκταση. Επίσης, έχουν κοπεί δέντρα στην κοίτη του ποταμού από βιοτεχνίες και ρέματα έχουν μπαζωθεί από βιομηχανίες που στη συνέχεια τα διεκδικούν.

Στο Κρυονέρι, σύμφωνα με το σχέδιο πόλης του 1992, τα όρια των ιδιοκτησιών φτάνουν μέχρι τη ρεματιά και γι?  αυτό έχουν γίνει επιχωματώσεις όλων των ρεμάτων. Μία οδός, η οδός Ευτέρπης, μάλιστα, έχει διανοιχτεί μέσα στην κοίτη του ρέματος.

Στην Άνοιξη, κυρίως το καλοκαίρι, η κατάσταση γίνεται αφόρητη λόγω της έντονης δυσοσμίας που προκαλούν τα απόβλητα που ρίχνουν οι βιομηχανίες του Αγίου Στεφάνου και του Κρυονερίου. Ταυτόχρονα, κάτοικοι της περιοχής μπαζώνουν τμήματα των ρεμάτων προκειμένου να χτίσουν χωρίς «εμπόδια».

Η προθεσμία απομάκρυνσης των βιομηχανικών και βιοτεχνικών μονάδων, που βρίσκονται στην πρώτη ζώνη απόλυτης προστασίας έληγε τον Ιούνιο του 2004 σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα.

Η περιβαλλοντική επιβάρυνση, όμως, δεν περιορίζεται στις περιοχές από τις οποίες διέρχεται ο Κηφισός, αλλά επηρεάζεται και η θαλάσσια περιοχή του Φαληρικού όρμου στον οποίο εκβάλλει. Σε ένα τμήμα του μάλιστα εντοπίζεται αδυναμία ροής των υδάτων προς τη θάλασσα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται βούρκος. Οι παράνομες και ανεξέλεγκτες απορρίψεις επικίνδυνων ουσιών από τη βιομηχανία στον Κηφισό συνιστούν παραβίαση του κοινοτικού δικαίου, ιδιαίτερα της οδηγίας του Συμβουλίου 76/464/ΕΟΚ περί ρύπανσης που προκαλείται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας.

Οι συνέπειες των μπαζωμάτων είναι φανερές γιατί με την πρώτη βροχή η Αθήνα πλημμυρίζει. Ήδη, το 1929 ο Κηφισός πλημμύρισε και προκάλεσε μεγάλες καταστροφές αλλά υπήρξαν και ανθρώπινα θύματα. Έτσι επισπεύσθηκαν οι μελέτες αποχέτευσης υδάτων της Αθήνας και της διευθετήσεως του Κηφισού. Τα πρώτα έργα διανοίξεως και εγκιβωτισμού της κοίτης έγιναν τα έτη 1937-1940. Ωστόσο, το ποτάμι πλημμύρισε αρκετές φορές από τότε, πλημμύρες που τα τελευταία χρόνια επαναλαμβάνονται διαρκώς.

Το ποτάμι μελετάται την τελευταία δεκαετία και εκτελούνται έργα αναδιευθέτησής του, με στόχο να ολοκληρωθούν σε πρώτη φάση οι παρεμβάσεις του από την εκβολή ως τις Τρεις Γέφυρες, δηλαδή το τμήμα του ποταμού που διασχίζει τις πλέον αστικοποιημένες περιοχές της Αθήνας. Αυτή τη στιγμή εκτελούνται αντιπλημμυρικά και οδικά έργα σε όλο σχεδόν το μήκος. Η κατασκευή γίνεται τμηματικά ξεκινώντας από την παραλιακή λεωφόρο Ποσειδώνος και προς τα επάνω, τον ανισόπεδο κόμβο της Ιεράς Οδού και τον ανισόπεδο κόμβο Καβάλας, καθώς και στα τμήματα που βρίσκονται στις περιοχές Μοσχάτου και Ρέντη.

Είναι αμφίβολο, όμως, κατά πόσο θα βελτιωθεί η κατάσταση με το πέρας των έργων και αυτό γιατί παρά την τοπική βελτίωση, σε κάποιες περιοχές, και συγκεκριμένα στον κεντρικό αποδέκτη, τον Κηφισό, οι συνθήκες γίνονται δυσμενέστερες αφού εκεί συγκλίνουν όλα τα ρέματα.

Για την αντιπλημμυρική προστασία της Αθήνας απαιτείται η σύνταξη γενικού σχεδίου όπου θα κατανέμονται με σαφήνεια οι αρμοδιότητες, θα αναπτύσσεται ο τρόπος εφαρμογής του και  θα περιλαμβάνει και διαχειριστικά μέτρα όπως  Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης.

Λάδων

Ο ποταμός Λάδωνας είναι ο κυριότερος παραπόταμος του Αλφειού. Ο Λάδων πηγάζει από το νομό Αχαΐας ως Αροάνιος, νοτιοδυτικά των Αροανίων Ορέων (Χελμού), στην περιοχή της Κλειτορίας, όπου καταλήγουν μέσα από καταβόθρες τα νερά της απομακρυσμένης λίμνης Φενεού, κοντά στο χωριό Λυκούρια Καλαβρύτων, και ακολουθεί αρχικά νότια διεύθυνση. Στα όρια με το νομό Αρκαδίας και σε απόσταση 3 χλμ. από τις πηγές του, στο σημείο που λέγεται και Τριπόταμος, δέχεται τα νερά του Τράγου, ποταμού που δημιουργείται από τις πηγές Κανδύλας (στο χωριό Παναγίτσα ή Γκιούσι), Βυτίνας, Γαρζενίκου και άλλες μικρότερες πηγές. Από το σημείο αυτό ονομάζεται Λάδωνας. Κατόπιν εισέρχεται στην επαρχία Γορτυνίας του νομού Αρκαδίας. Μετά από διαδρομή 75 χιλιομέτρων σμίγει με τον Αλφειό κοντά στα Άσπρα Σπίτια Ηλείας.

Πήρε το όνομά του από το Βοιωτικό Λάδωνα μετά το 1307 π.Χ. όταν στην περιοχή εγκαταστάθηκαν Βοιωτοί. Υπάρχει, όμως, και ένας μύθος που αναφέρεται στην ονομασία του Λάδωνα. Σύμφωνα με αυτό το μύθο, κάποτε δύο παιδιά, η Δάφνη και ο Λαδώνιος ερωτεύτηκαν. Τα σπίτια τους βρίσκονταν στις δύο όχθες του ποταμού αλλά οι γονείς τους δεν τους επέτρεψαν να παντρευτούν και έτσι χώρισαν. Ο Λαδώνιος διάλεξε να χαρίσει τη ζωή του και την αγάπη του αιώνια στη Δάφνη. Έτσι, έπεσε στα νερά του ποταμού που τον χώριζε από την αγαπημένη του και το ποτάμι πήρε το όνομά του.

Ένας από τους μύθους τους σχετικούς με τον Λάδωνα αναφέρεται στο θεό Πάνα και τη νύμφη Σύριγγα. Ο Πάνας περιφερόταν συχνά στην περιοχή του ποταμού. Όταν είδε εκεί την ωραία νύμφη άρχισε να την κυνηγά. Αυτή εξαντλήθηκε τρέχοντας να τον αποφύγει,  σταμάτησε στις όχθες του Λάδωνα και παρακάλεσε τον ποταμό να την βοηθήσει. Αυτός, μόλις είδε τον τραγοπόδαρο θεό να πλησιάζει, μεταμόρφωσε τη Σύριγγα σε καλαμιά. Ο Πάνας τότε έκοψε μερικά καλάμια, τα ένωσε μεταξύ τους και σχημάτισε το δικό του μουσικό όργανο, το τόσο χαρακτηριστικό σε μορφή και ήχο, που ονομάστηκε σύριγγα.

Στον Λάδωνα εξάλλου λουζόταν η θεά Δήμητρα και κυνηγούσε η Άρτεμις. Σύμφωνα, πάλι, με έναν άλλο μύθο, εδώ ο Λεύκιππος ντύθηκε γυναίκα για να βρίσκεται κοντά στην αγαπημένη του νύμφη Δάφνη και πλήρωσε με την ζωή του όταν αποκαλύφτηκε. Κοντά στην κοίτη του Λάδωνα, στα δάση του Σόρωνα, η Αφροδίτη συναντούσε τον παράνομο εραστή της, το θεό Άρη. Ο Ηρακλής έπιασε το ελάφι που κυνηγούσε στον Λάδωνα. Ο θεός Απόλλων, τέλος,  ερωτεύτηκε την κόρη του Λάδωνα, Δάφνη.

Το ποτάμι αναφέρεται από τον Παυσανία όταν το 174 μ.Χ. περίπου έγραφε στα «Αχαϊκά» του: «κάλους γαρ μεν ένεκα ουδενός ποταμούδεύτερος ούτε των βαρβαρικών εστί ούτε Έλληνος», δηλαδή δεν υπάρχει άλλος ποταμός πιο ωραίος ούτε στην Ελλάδα ούτε αλλού. Πραγματικά, ακόμη και σήμερα, η πανίδα και η χλωρίδα της περιοχής είναι από τις σπάνιες. Πολλά είδη άγριας πανίδας συναντάει κανείς γύρω από τον Λάδωνα, όπως λαγούς, αλεπούδες, τσακάλια, ασβούς, αγριογούρουνα και κουνάβια. Πολλά και τα πουλιά της περιοχής όπως αετοί, γύπες, γυπαετοί, τσιχλογέρακα, γερακίνες, κοτσύφια, κουκουβάγιες, μελισσοφάγοι, σταχτάρες, τσαλαπετεινοί, πέρδικες και τρυγόνια. Στα νερά του Λάδωνα υπάρχει αφθονία ψαριών, γεγονός που είχε ήδη παρατηρήσει ο Παυσανίας: «το νερό του ποταμού Λάδωνα είναι το καλύτερο των ελληνικών ποταμών και φημίζεται για την άριστη ποιότητα των ψαριών».

Το 1950 ξεκίνησε η κατασκευή υδροηλεκτρικού σταθμού της ΔΕΗ κοντά στο χωριό Βούτσης. Οι εγκαταστάσεις ολοκληρώθηκαν το 1955 με την δημιουργία φράγματος και ο σταθμός άρχισε να λειτουργεί με δύο ηλεκτρογεννήτριες συνολικής ισχύος 70.000 ΚW. Ήταν μία από τις πρώτες μεγάλες μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα. Το φράγμα έχει μήκος 104 μέτρα και ύψος 55 μέτρα. Συγκεντρώνει 50.000.000 κυβικά μέτρα νερού. Το νερό αυτό διοχετεύεται στους υδροστροβίλους των δύο ηλεκτρογεννητριών του υδροηλεκτρικού εργοστασίου με σήραγγα μήκους 8.620 μέτρων και διαμέτρου 3,9 μέτρων, που είναι και η μεγαλύτερη σήραγγα αυτού του είδους στην Ελλάδα. Η μέση ολική ετήσια ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από το σταθμό είναι 350.000.000 KWh. Σημαντικό μέρος της δαπάνης που απαιτήθηκε καλύφθηκε από ιταλικές πολεμικές αποζημιώσεις. Το νερό του φράγματος, μετά την χρησιμοποίησή του για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας εκβάλλει εμπρός από το εργοστάσιο και επιστρέφει στην κοίτη του Λάδωνα για να χρησιμοποιηθεί ξανά για αρδευτικούς λόγους.

Το φράγμα δημιούργησε σε μια χαράδρα του Αφροδισίου όρους τεχνητή λίμνη μεγίστου μήκους 15 χιλιομέτρων και επιφάνειας 6.000 στρεμμάτων. Το τοπίο της λίμνης είναι επιβλητικό και το φυσικό περιβάλλον παρθένο. Ξεχωριστές είναι οι τοποθεσίες Κουρμπό, της Κυράς το γεφύρι, Μουριά και Κανελλάκι, που βρίσκονται κοντά στη λίμνη του Λάδωνα. Η περιοχή της τεχνητής λίμνης έχει ανακηρυχθεί οικολογικό πάρκο.

Περίφημο είναι της «Κυράς το γεφύρι» κοντά στο χωριό Μουριά. Το γεφύρι συνδέει τη βόρεια με τη νότια όχθη. Χτίστηκε, μάλλον τον 13^ο αιώνα για να συνδέσει το βόρειο τμήμα του τότε φράγκικου τιμαρίου της Κερπινής Γορτυνίας, που αντιστοιχούσε στην Στρέτζοβα (Δάφνη Καλαβρύτων), και το οποίο ανήκε στην Βαρωνεία της Άκοβας, με το νότιο τμήμα του τιμαρίου προς τη μεριά της Κερπινής.

Στο Γαλλικό Χρονικό του Μορέως (1265)  αναφέρεται ότι παραχωρείται το μισό τμήμα της Στρέζοβας στην κυρά Μαργαρίτα του Πασσαβά. Από αυτήν πήρε το γεφύρι το όνομά του. Το γεφύρι έχει άριστη τοιχοποιία, μήκος 54,6 μέτρα, πλάτος 2,15 μέτρα και 5 τόξα. Από αυτό περνούσε παλαιότερα ο δρόμος από τη Θέλπουσα στο Λάδωνα. Μετά την κατασκευή του φράγματος, το γεφύρι σκεπάζεται ολοκληρωτικά τους περισσότερους μήνες του χρόνου και  εμφανίζεται μόνον κατά τους θερινούς μήνες, όταν τα νερά αποσύρονται. Δίπλα από της Κυράς το γεφύρι κατασκευάστηκε το 2002 και λειτουργεί νέα σύγχρονη γέφυρα που συνδέει τα χωριά της περιοχής.

Ο Λάδων προσφέρεται για κατάβαση με canoe-kayak και rafting. Λόγω της ήρεμης ροής του η κατάβαση προσφέρεται, μάλιστα, για αρχάριους και μικρά παιδιά. Ιδανικός είναι, επίσης, ο Λάδων για κολύμπι και ψάρεμα.  Οι παραποτάμιες περιοχές προσφέρονται ακόμη για ορειβασία, πεζοπορία και ποδηλασία. Στη λίμνη του Λάδωνα οι επισκέπτες επιδίδονται σε κωπηλασία, ιστιοσανίδα, κολύμπι, ψάρεμα και βαρκάδα.

Λούσιος

Ανεβαίνοντας τα «Γορτυνιακά βουνά», τις απόκρημνες, καθάριες λοφοσειρές της Γορτυνίας, σε υψόμετρο 1000 περίπου μέτρων, νότια της Αρκαδίας η γη χωρίζεται στα δύο για να ξεχυθεί, γεμάτο ορμή, το ποτάμι της Δημητσάνας? ο Λούσιος.

Σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία κατά τα πρώτα χρόνια της Θεογονίας ζούσαν εκεί τρεις ποταμίσιες Νύμφες: η Νέδα, η Αγνώ και ηΘεισόα. Αυτές μεγάλωσαν τον Δία και, κρυφά από τον Κρόνο, τον έλουσαν στο ποτάμι που από αυτό το γεγονός πήρε και το όνομα Λούσιος.  Αργότερα ο ποταμός ονομάστηκε Γορτύνιος από την πόλη της Αρχαίας Γόρτυνας.  Συγκεκριμένα, για το όνομα του Λούσιου γράφει ο περιηγητής Παυσανίας στα «Αρκαδικά» του: «Η Γόρτυς διασχίζεται από ένα ποτάμι που ονομάζεται?Λούσιοςποταμός? από εκείνους που ζουν περί τις πηγές του, γιατί σ? αυτόν έγινε τολούσιμο του νεογέννητου Δία. Όσοι μένουν μακρύτερα από τις πηγές ονομάζουν τον ποταμό Γορτύνιο από την κώμη. Ο Γορτύνιος αυτός έχει νερό πιο κρύο από τα άλλα ποτάμια.»

Οι άνθρωποι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα έπλεξαν έναν αξιοσημείωτο οικιστικό ιστό γύρω από τον Λούσιο και τον αναγνώρισαν ως πηγή ζωής. Γύρω από τις όχθες του έχτισαν τα σπίτια και τα ιερά τους, οργάνωσαν τη ζωή τους, έφτιαξαν πυκνό οδικό δίκτυο από καλντερίμια, μονοπάτια, χωματόδρομους και γεφύρια, καλλιέργησαν με δυσκολία τη γη αφήνοντας ανεξίτηλα τα σημάδια τους.

Οι αρχαίοι κάτοικοι της περιοχής κατάφεραν να αναπτύξουν αξιοθαύμαστο πολιτισμό αφού ίδρυσαν στις όχθες του πόλεις ονομαστές: την Τεύθι, τα Μαράθα, τη Βρένθη και την αρχαία Γόρτυνα. Τα ερείπια και τα απομεινάρια των χωριών αυτών ακόμη μαρτυρούν την ιστορία του τόπου στα Βυζαντινά αλλά και στα χρόνια της πικρής σκλαβιάς επί Τουρκοκρατίας.

Ο ποταμός Λούσιος πηγάζει από την περιοχή της αρχαίας Θεισόας και από την κορυφογραμμή των βουνών των Λαγκαδίων. Οι κυριώτερες πηγές του βρίσκονται κοντά στο χωριό Καρκαλού, όπου και η θέση της αρχαίας κώμης Θεισόας ( η περιοχή ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Ράδου), και βορειότερα στην περιοχή του χωριού Καλονέρι, στη θέση της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής. Τα δύο ρεύματα ενώνονται στο χωριό Καρκαλού και ο Λούσιος στη συνέχεια κατευθύνεται προς τα στενά της Καρκαλούς που αποτελούν και το πρώτο τμήμα του φαραγγιού του. Η διαδρομή του καλύπτεται από ιτιές, λεύκες και λυγαριές. Το ποτάμι περνά δυτικά από τη Δημητσάνα και εκβάλει στον Αλφειό, 25 χλμ. ΒΔ της Καρύταινας, έχοντας διανύσει 26 χιλιόμετρα και διασχίσει ένα από τα ωραιότερα φαράγγια της χώρας.

Αν και η διαδρομή που διανύει είναι σύντομη, η ροή των νερών σε όλο το μήκος της περιοχής που διασχίζει  σχηματίζει ένα από τα ωραιότερα και επιβλητικότερα φαράγγια της Ελλάδας, μήκους 5 χιλιομέτρων περίπου. Απότομοι και θεόρατοι βράχοι που ξεκινούν από την κοίτη του ποταμού, κοφτεροί και απόκρημνοι που σχηματίζουν απρόσιτα σπήλαια, κάνουν την πρόσβαση στο φαράγγι δύσκολη, σχεδόν αδύνατη.

Το τοπίο του φαραγγιού συμπληρώνουν και πλάγιες, σχετικά ομαλές, γεμάτες πεζούλες (αναβαθμίδες) που χτίστηκαν με πολύ κόπο παλαιότερα από τους ντόπιους για να καλλιεργήσουν δημητριακά, ελιές, σταφύλια, οπωροκηπευτικά, καρυδιές κ.ά. Σήμερα παραμένουν ακαλλιέργητες και εγκαταλελειμμένες σχηματίζοντας ένα πυκνό και δύσβατο θαμνόδασος που όμως επιτρέπει την ανάπτυξη χλωρίδας ενώ συντηρεί και αναπαράγει πλούσια πανίδα.

Το φαράγγι είναι τόπος ιδιαίτερα φορτισμένος ιστορικά και θρησκευτικά, μια περιοχή σπάνιας και επιβλητικής φυσικής ομορφιάς. Είναι, επίσης, γνωστό σαν το «Άγιο Όρος της Πελοποννήσου», λόγω των πολλών και ιστορικών μοναστηριών, ασκηταριών και εκκλησιών του. Ο μοναστικός βίος ήταν πολύ έντονος στην περιοχή, ειδικά κατά την Τουρκοκρατία. Από το έτος 1997, έχει χαρακτηριστεί ως «περιοχή ενιαίου αρχαιολογικού χώρου» και προστατεύεται από το υπουργείο Πολιτισμού.

Η διάσχιση του φαραγγιού είναι μια μοναδική εμπειρία για τον επισκέπτη. Η διάσχιση μπορεί να ξεκινήσει από τη Δημητσάνα, το κεφαλάρι του Αι-Γιάννη, τη Μονή Προδρόμου, το Ελληνικό και την Αρχαία Γόρτυνα.

Το φαράγγι έχει άγρια και παρθένα ομορφιά με πλούσια βλάστηση. Είναι γεμάτο από αείφυλλα πλατύφυλλα και σε πολλά σημεία από κυπαρίσσια. Οι πλαγιές του είναι γεμάτες από πουρνάρια, γαύρους, δάφνες, σφεντάμια, αριές, αφάνες, σφάκες, κουτσουπιές. Γενικά, γύρω από τον Λούσιο φύονται ιτιές, λυγαριές, λεύκες, μουριές, καρυδιές, αμυγδαλιές, φυλλίκια, βελανιδιές και αναρριχητικά φυτά. Οι ανατολικές πλαγιές και ορισμένες βορινές είναι σκεπασμένες από έλατα που ουσιαστικά είναι απολήξεις των δασών του Μαινάλου που διατηρεί τα μεγαλύτερα ελατοδάση της Αρκαδίας. Ιδιαίτερα την άνοιξη η πλούσια χλωρίδα δίνει ένα πλούτο χρωμάτων και μεθυστικών αρωμάτων σαγηνεύοντας τον επισκέπτη.

Οι εκτεταμένες ορθοπλαγιές του φαραγγιού αλλά και η κοιλάδα του Λούσιου φιλοξενούν πλήθος πουλιών και ζώων. Στις πλαγιές δυτικά από τα στενά της Καρκαλούς ο επισκέπτης μπορεί να απαντήσει μεγάλη ποικιλία πουλιών, όπως ο πετροκότσυφας, ο γαλαζοκότσυφας, ο θαμυοψάλτης αλλά και το βραχοκιρκίνεζο, ο βραχοτσοπανάκος, το πετροχελίδονο, κάργιες και αγριοπερίστερα, γερακίνες, κίσσες, καρακάξες, κουρούνες, σουσουράδες. Τις καλοκαιρινές νύχτες ακούγεται ο γκιώνης και η κουκουβάγια. Την άνοιξη πάλι κελαηδούν τα αηδόνια.

Αντίθετα, στις ανατολικές πλαγιές, τις σκεπασμένες με τα έλατα, συναντάμε μακροπούλια ελατοδασών, τον καλόγερο, την ελατοπαπαδίτσα, τον δεντροβάτη, τους βασιλίσκους και τον χουρχουριστή.

Στις λεγόμενες μεταβατικές ζώνες, όπου οι ομαλές επιφάνειες των χωραφιών μπερδεύονται με τις ρεματιές και τα ήμερα καρποφόρα με φυσική βλάστηση, ζουν πολλά είδη , όπως κουνάβια, σαΐτες, ξεφτέρια, δενδρογαλιές, οχιές, βίδρες, νυφίτσες, κοράκια.

Κοντά στις μονές πετούν κοράκια και κάργιες, ενώ σε σπηλιές ή και εγκαταλελειμμένα εκκλησάκια βρίσκουν καταφύγιο οι νυχτερίδες. Περνώντας στην αποκαλούμενη άγρια ζώνη, στους χώρους δηλαδή όπου το δάσος γίνεται ένα με τις ανοιχτές εκτάσεις, συχνάζουν ζώα που αναζητούν καταφύγιο και πουλιά που αναζητούν τροφή. Στις ξερολιθιές κρύβονται ή φωλιάζουν νυφίτσες, οχιές και ποντίκια των αγρών. Στις μικρές λίμνες που σχηματίζει ο Λούσιος υπάρχουν πέστροφες.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η συμβολή των πρώτων βιοτεχνικών εγκαταστάσεων στις όχθες του Λούσιου και στα κεφαλάρια του, δηλαδή  των υδροκίνητων εγκαταστάσεων, στην στήριξη και ανάπτυξη της οικονομίας της περιοχής. Από τον 16^ο αιώνα, άρχισαν να εμφανίζονται κατά μήκος του Λούσιου ποταμού οι πρώτες βιοτεχνικές εγκαταστάσεις που εκμεταλλεύονται τη δύναμη του νερού. Νερόμυλοι που άλεθαν κυρίως δημητριακά, δεψικές ύλες, κουρασάνι, μπαρουτόμυλοι, νεροτριβές, νεροπρίονα, μαντάνια κινούνταν αδιάκοπα με τη δύναμη των νερών του ποταμού γύριζαν τις οριζόντιες και κατακόρυφες φτερωτές τους. Τα νερά από τις πηγές του Λούσιου γέμιζαν τις στέρνες και τις «λίμπες» των βυρσοδεψείων. Περισσότερες από εκατό υδροκίνητες εγκαταστάσεις, χτίστηκαν άλλες στις όχθες του ποταμού και άλλες σκαρφαλωμένες στις πλαγιές του φαραγγιού, στη Δημητσάνα, στη Ζάτουνα, στο Ζυγοβίτσι, στη Στεμνίτσα και αλλού. Ήταν ακριβώς η εποχή που ξεκίνησε η οικιστική ανάπτυξη της περιοχής. Σήμερα οι περισσότερες εγκαταστάσεις είναι γκρεμισμένες και ερειπωμένες. Στο φαράγγι ακούγεται πια μόνο ο ήχος από τον παφλασμό του νερού, το κελάηδημα των πουλιών και το βέλασμα των προβάτων.

Για την ανάδειξη και τη διάσωση της εγχώριας παραδοσιακής βιοτεχνίας που βασιζόταν στην υδροκίνηση λειτουργεί ένα μοναδικό θεματικό μουσείο, το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη Δημητσάνα. Κάθε ένα από τα αναστηλωμένα κτήρια των παλιών παραδοσιακών εργαστηρίων έχει μία μόνιμη έκθεση με θεματικό περιεχόμενο σχετικό με το εργαστήριο  στο οποίο στεγάζεται.

Το πρώτο κτήριο στεγάζει μια νεροτριβή κι έναν αλευρόμυλο. Στην περιοχή της Δημητσάνας δούλευαν ως τα μέσα του 20^ου αιώνα είκοσι περίπου στεγασμένες ή υπαίθριες νεροτριβές όπου έπλεναν τα υφαντά (βελέντζες, τσέργες, μαντανίες και τσόλια). Δίπλα έχει αποκατασταθεί ένας αλευρόμυλος με οριζόντια φτερωτή. Εδώ, ο επισκέπτης μπορεί να ρίξει σπόρους καλαμποκιού στη σκαφίδα και να παρακολουθήσει πώς ο καρπός αλέθεται από τις μυλόπετρες και πέφτει στην αλευροδόχη. Το διπλανό δωματιάκι με το τζάκι στέγαζε την κατοικία του μυλωνά, όπου η πολυμελής οικογένειά του έστηνε κάθε βράδυ τη στρωμνή στο πατάρι για να κοιμηθεί παραταγμένη.

Έξω από τον μύλο κατασκευάστηκε ένα πρόχειρο στέγαστρο, όπως αυτό που προφύλασσε το ρακοκάζανο, που στηνόταν στην ύπαιθρο μετά τον τρύγο, για την παραγωγή του τσίπουρου από τα στέμφυλα, και λειτουργούσε για 3-4 μερόνυχτα συνεχώς.

Ακριβώς απέναντι βρίσκεται ένα διώροφο κτήριο, κάτω το παχνί και πάνω η κατοικία του βυρσοδέψη. Ένα τζάκι ζέσταινε το μονόχωρο κτίσμα που σήμερα στεγάζει τα γραφεία του Υπαίθριου Μουσείου Υδροκίνησης.

Σε χαμηλότερη στάθμη συναντάμε το βυρσοδεψείο. Το εσωτερικό του εργαστηρίου είναι χωρισμένο σε «ζώνες» που αντιστοιχούν στα διάφορα στάδια επεξεργασίας των δερμάτων. Η πρώτη είναι για τα «νερά», του ασβέστη και γενικά τις προπαρασκευαστικές εργασίες. Στην επόμενη βρίσκεται η σειρά με τις «λίμπες» (γούρνες) για τη δέψη.

Το λιθόστρωτο οδηγεί σε ένα πλάτωμα, όπου διαμορφώνεται μια φυσική δεξαμενή και καταλήγει στον μπαρουτόμυλο.

Πέρα από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ο άνθρωπος δημιούργησε, για μεγαλύτερη ευκολία στην επικοινωνία μεταξύ των χωριών, των οικισμών, των μοναστηριών και νερόμυλων, μονοπάτια αλλά και πέτρινα γεφύρια. Στη διαδρομή του Λούσιου υπάρχουν δεκαέξι τοξωτά γεφύρια. Πιο εντυπωσιακό από όλα στέκει το Ατσιχολίτικο γεφύρι με το ισλαμίζον τόξο του.

Ο Λούσιος με τις μαγευτικές διαδρομές του είναι ιδανικός τόπος για πεζοπορία. Όμως, προσφέρεται και για άλλες μορφές εναλλακτικού τουρισμού, όπως το kayakκαι το rafting. Όλες αυτές οι δραστηριότητες αποτελούν γοητευτικές, αξέχαστες εμπειρίες. Το ποτάμι γίνεται πηγή διασκέδασης και γνώσης, πρόκληση για τους λάτρεις των σπορ και ευκαιρία στενής επαφής με το φυσικό περιβάλλον.

 

          Ο αλευρόμυλος                                              Η νεροτριβή

 

                 Το ρακοκάζανο                      Οι λίμπες του βυρσοδεψείου

Μπαρουτόμυλος

Ατσιχολίτικο γεφύρι

Δημητσάνα

Στην αγκαλιά του Λούσιου και σε υψόμετρο 960 -1.080 μ., σε έναν μικρό και πανέμορφο τόπο μέσα στον οποίο κατά την αρχαιότητα υπήρχε και άκμαζε μία μεγάλη πόλη, η Τεύθις, είναι χτισμένη η ιστορική κωμόπολη Δημητσάνα. Η Δημητσάνα βρίσκεται πάνω στο όρος Μαίναλο και απέχει περίπου 60 χλμ. από την Τρίπολη.

 Ο Παυσανίας επισκέφτηκε την πόλη το 174 μ.Χ., την περιέγραψε στα «Αρκαδικά» του και κατέγραψε την ιστορία της. Σύμφωνα λοιπόν με τον Παυσανία, η Τεύθις είχε στείλει στον Τρωικό πόλεμο στρατιώτες με αρχηγό τον Τεύθι ή Όρνυτο. Όμως, στην Αυλίδα αυτός διαφώνησε με τον Αγαμέμνονα και αποφάσισε να αποχωρήσει από την εκστρατεία μαζί με τους Αρκάδες του. Η θεά Αθηνά παρουσιάστηκε μπροστά του με την μορφή του Μέλανα και προσπάθησε να του αλλάξει γνώμη. Ο Τεύθις, όμως, θυμωμένος χτύπησε και τραυμάτισε τη θεά στο μηρό και επέστρεψε στην πατρίδα του. Εκεί κατελήφθη από ανίατη αρρώστια, ενώ και η γη, μόνο σε αυτό το μέρος της Αρκαδίας έπαψε να δίνει καρπούς. Το Μαντείο της Δωδώνης έδωσε με χρησμό εντολή στους Τευθιδιείς ότι πρέπει να εξευμενίσουν την Αθηνά και για αυτό το λόγο να κατασκευάσουν άγαλμά της με τραύμα στο μηρό. Ο Παυσανίας γράφει: «Το άγαλμα αυτό το είδα κι εγώ, και ο μηρός του ήτανπεριτυλιγμένος με κόκκινο επίδεσμο». Σύμφωνα, πάντα, με τον Παυσανία στην περιοχή υπήρχαν ιερά της Αφροδίτης και της Άρτεμης. Συμπληρώνει, μάλιστα, ότι επί των ημερών του η Τεύθις ήταν κώμη ενώ παλαιότερα ήταν πόλη. Ακόμη, αναφέρει ότι μέχρι και το 368 π.Χ. ήταν εξαρτημένη από τον αρχαίο Ορχομενό, αλλά όταν ιδρύθηκε η Μεγαλόπολη η Τεύθις προσχώρησε και συνοικίστηκε στη Μεγάλη Πόλη και πως από τότε μέχρι και τις μέρες του Παυσανία, ανήκε σε αυτήν.

Η αρχαία Τεύθις ήταν μια τειχισμένη και καλά οργανωμένη πόλη με Ακρόπολη, όπως δείχνουν τα ερείπια των αρχαίων τειχών που σώζονται μέχρι σήμερα. Καταλάμβανε σχεδόν όλη την περιοχή της σημερινής Δημητσάνας και έφτανε μέχρι το Παλαιοχώρι. Το 194 π.Χ. κόβει δικό της νόμισμα με την επιγραφή «ΑΧΑΙΩΝ ΤΕΥΘΙΔΑΝ ΓΝΩΣΕΑΣ». Τα ανασκαφικά ευρήματα της περιοχής περιλαμβάνουν χάλκινο ειδώλιο ιππέα, νομίσματα, όστρακα κ.ά. Αργότερα εγκαταλείφθηκε και ερήμωσε.

Στα νεώτερα χρόνια πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης γεννήθηκε η Δημητσάνα. Η Δημητσάνα, τόσο σαν όνομα όσο και σαν διαμορφωμένη πόλη που αποκαλείται χώρα, εμφανίζεται για πρώτη φορά μέσα στις ιστορικές πηγές το 967, σε σιγίλλιο του πατριάρχη Πολυεύκτου. Η μαρτυρία αυτή αποκαλύπτει ότι η Δημητσάνα είχε οικιστεί από τους βυζαντινούς χρόνους αλλά είναι η μοναδική αναφορά που υπάρχει. Την ιστορία της κωμόπολης μπορούμε να την παρακολουθήσουμε από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και μετά. Κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας υπήρξε σημαντικό θρησκευτικό και παιδευτικό κέντρο. Η μονή Φιλοσόφου αποτελούσε ως τις αρχές του 19^ου αιώνα φυτώριο εκκλησιαστικών ανδρών. Από τον 16^ο αιώνα η Δημητσάνα βρίσκεται σε διαρκή ακμή. Μετά τη μονή Φιλοσόφου αλλά και τη μονή της Αιμυαλούς, που είχαν γίνει εστίες γραμμάτων και καλλιτεχνίας, ακολούθησε η Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων που ιδρύθηκε το 1764. Οι αμέτρητοι λόγιοι, οι ιερείς και οι δάσκαλοι, οι 70 Ιεράρχες και οι 7 Πατριάρχες, μεταξύ των οποίων είναι και ο Εθνομάρτυρας Πατριάρχης Γρηγόριος Ε?  και ο πρωτεργάτης του αγώνα Επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός, αποτελούν την πιο πειστική μαρτυρία για την πνευματική άνθηση της περιοχής.

Παράλληλα με τα γράμματα άνθισαν οι τέχνες και το εμπόριο. Από τις αρχές του 19^ου αιώνα, στην περιοχή αναπτύχθηκε η βιοτεχνία της προβιομηχανικής περιόδου που στηριζόταν στην υδροκίνηση. Αλευρόμυλοι, ταμπακόμυλοι, μπαρουτόμυλοι, νεροτριβές και νεροπρίονα ήταν μερικές μόνο από τις εγκαταστάσεις της περιοχής που συμπληρώνονταν από βυρσοδεψεία, ελαιοτριβεία, ασβεστοκάμινα και κεραμεία. Την όλη δραστηριότητα συμπλήρωνε η οικοτεχνία και οι αργαλειοί που παρήγαγαν παραδοσιακά χειροποίητα υφαντά, όπως ρούχα, κλινοσκεπάσματα, χαλιά και κεντήματα.

Στη Δημητσάνα κατά το τέλος της τουρκοκρατίας άρχισαν να λειτουργούν βιοτεχνίες κατασκευής πυρίτιδας (οι περίφημοι μπαρουτόμυλοι). Από τις βιοτεχνίες αυτές εφοδιάζονταν οι αγωνιστές του 1821 με μπαρούτι και είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κολοκοτρώνης είχε απαλλάξει τους κατοίκους της περιοχής της Δημητσάνας από τη στρατολογία για να επιδοθούν απερίσπαστοι στο έργο τους σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα. Συγκεκριμένα, στα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Μπαρούτι είχαμε, έκαμνε η Δημητζάνα. Του μπαρουτιού την υπόθεση την είχαν πάρει απάνω τους τα αδέλφια Σπηλιωτόπουλοι.»  Η έλλειψη χαρτιού για την κατασκευή των φυσιγγίων καλύφθηκε από τα βιβλία της ιστορικής βιβλιοθήκης της Δημητσάνας, στην οποία όμως διασώθηκαν εκατοντάδες πολύτιμα βιβλία και χειρόγραφα. Σήμερα η βιβλιοθήκη έχει εμπλουτιστεί με νεώτερες εκδόσεις και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες επαρχιακές βιβλιοθήκες.

Από τον 17^ο αιώνα και μετά στις διάφορες απογραφές η Δημητσάνα παρουσιάζει μια συνεχιζόμενη πληθυσμιακή αύξηση. Στις αρχές του 20^ου αιώνα, ο πληθυσμός της έφτασε περίπου τα 2500 άτομα. Η μετανάστευση προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, που ξεκίνησε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και κορυφώθηκε στα μισά του 20^ου αιώνα, επέφερε μεγάλη μείωση του πληθυσμού. Το 2001 απογράφηκαν στη Δημητσάνα και στους συνοικισμούς Καρκαλού και Παλιοχώρι μόλις 733 άτομα.

Κάτω από τον πέτρινο οικισμό κυλά ο ποταμός όπου λουζόταν ο Δίας, ο Λούσιος. Δύο χιλιόμετρα ανατολικά της Δημητσάνας, δίπλα από το εξωκλήσι του Αϊ-Γιάννη, σε έναν τόπο που κυριαρχεί το πράσινο της φύσης , βρίσκεται το Κεφαλάρι του Αϊ-Γιάννη. Το νερό της αστείρευτης αυτής πηγής, αφού κινούσε τους μύλους της περιοχής, στη συνέχεια τροφοδοτούσε τις καλλιέργειες της μικρής κοιλάδας του Παλαιοχωρίου, που παρήγαγε όλα σχεδόν τα είδη των οπωροκηπευτικών και πολλά άλλα γεωργικά προϊόντα. Στο πέρασμα των αιώνων, το Κεφαλάρι του Αϊ-Γιάννη ήταν η πηγή ζωής των κατοίκων της περιοχής.

Η αρχιτεκτονική της Δημητσάνας που περιλαμβάνει τα παραδοσιακά λιθόκτιστα και πολυώροφα κτίριά της με τα ξύλινα μπαλκονάκια, τα στενά παραδοσιακά δρομάκια με τα πλακόστρωτα καλντερίμια τους, ναούς χτισμένους με χαρακτηριστικούς αρχιτεκτονικούς τύπους, με πλούσια εσωτερική διακόσμηση και τοιχογραφίες αποτελεί άριστο δείγμα παραδοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Το πανύψηλο πέτρινο ρολόι, τα κτίρια της Βιβλιοθήκης και των Σχολείων της Δημητσάνας φανερώνουν την μεγάλη ακμή που γνώρισε κάποτε η πόλη. Για την προστασία του μνημειακού της πλούτου η Δημητσάνα έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός.

Αλφειός

Ο Αλφειός είναι το μεγαλύτερο ποτάμι της Πελοποννήσου σε μήκος και ποσότητα νερού. Ονομάζεται, επίσης, Σαρανταπόταμος ή Ρουφιάς. Το συνολικό του μήκος φτάνει τα 116 χλμ. περίπου. Πηγάζει από τους πρόποδες του Ταϋγέτου και τις δυτικές πλευρές του Πάρνωνα, διασχίζει την πεδιάδα της Τεγέας στην Αρκαδία, περνάει από την επαρχία Ολυμπίας στην Ηλεία και χύνεται στο βόρειο τμήμα του κόλπου της Κυπαρισσίας. Δέχεται τα νερά πολλών ρεμάτων και παραποτάμων με βασικότερους τον Λάδωνα, τον Ερύμανθο, τον Ελισσώνα, τον Λούσιο, τον Κλαδέο, τον Ενιππέα και τον Τουθόα.

Στις εκβολές του Αλφειού, εξαιτίας των προσχώσεων, δημιουργήθηκαν οι λιμνοθάλασσες της Μουριάς και της Αγουλινίτσας. Και οι δύο αποξηράνθηκαν το 1969 για να επεκταθούν οι αγροτικές καλλιέργειες. Σήμερα, εκπονείται μελέτη από το Πανεπιστήμιο Πατρών με στόχο τον επαναπλημμυρισμό της λίμνης της Μουριάς και χρηματοδοτείται από τη Νομαρχία Ηλείας.

Στην περιοχή της αρχαίας Ολυμπίας υπάρχει φράγμα εκτροπής  απ? όπου αρδεύονται μεγάλες εκτάσεις των πεδιάδων της Ηλείας.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο Αλφειός κατέχει σημαντική θέση και είναι ένας από τους θεοποιημένους ποταμούς των αρχαίων Ελλήνων. Λατρευόταν κυρίως στην Ηλεία, στη Μεσσηνία και στην Αρκαδία, στις περιοχές δηλαδή που διασχίζει. Στην αρχαιότητα ένα κομμάτι του Αλφειού ήταν πλωτό και τα πλοία που έπλεαν σε αυτόν έφταναν ως την Αρχαία Ολυμπία.

Το όνομά του προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «αλφαίνω» και δηλώνει ότι ο ποταμός είναι πλουτοδότης και γονιμοποιός. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το όνομά του πιστεύεται ότι προήλθε από τη χρήση του νερού του για την πλύση και θεραπεία των αλφών, μιας δερματικής πάθησης.

Οι μύθοι για τον Αλφειό είναι πολυάριθμοι. Ο Αλφειός θεωρείτο γιος του Ωκεανού και της Τιθύος, πατέρας του Ορσιλόχου και παππούς του βασιλιά των Φερών της Μεσσηνίας, Διοκλέα. Σε αγώνα ανδρείας σκότωσε τον αδερφό του Κέρκαφο και για να αποφύγει τις Ερινύες ρίχτηκε στον ποταμό Νύκτιμο, που από τότε μετονομάστηκε και πήρε το όνομά του.

Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο ο Αλφειός γυρνώντας στα δάση της Αρκαδίας συνάντησε την νύμφη Αρέθουσα, εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά της και την ερωτεύτηκε. Την ακολουθούσε διαρκώς, η Αρέθουσα όμως ήθελε να παραμείνει πιστή στην θεά του κυνηγιού, Άρτεμη, και αναγκάστηκε να φύγει από την πατρίδα της. Φτάνοντας στην μακρινή Σικελία μεταμορφώθηκε σε πηγή. Τότε ο Αλφειός μεταμορφώθηκε σε ποταμό για να επικοινωνεί υπόγεια με την αγαπημένη του.

Σύμφωνα με άλλο μύθο, ο Αλφειός αγάπησε την θεά Άρτεμη. Εκείνη, όμως, δεν τον ήθελε και για να μην την αναγνωρίζει άλειφε το πρόσωπό της με λάσπη.

Ο Αλφειός λατρευόταν στην αρχαιότητα ως πλουτοδότης θεός και θυσίαζαν σε αυτόν συνήθως ταύρους. Στην Ολυμπία είχε δύο βωμούς. Στον έναν από αυτούς, που ιδρύθηκε από τον Ηρακλή, έκαναν θυσίες μαζί στον Αλφειό και την θεά Άρτεμη. Ο τόπος που κυρίως λατρευόταν ο Αλφειός ήταν η Ηλεία. Ο Νέστορας θυσιάζει στον Αλφειό, όπως και στον Ποσειδώνα, ταύρο. Στην Ολυμπία στις 19 του μήνα Ελαφίου αλειφόταν ο βωμός του Ολυμπίου Διός με τέφρα από το Πρυτανείο ανακατεμένη με νερό του Αλφειού. Επίσης, κατά την διάρκεια των πανηγυρισμών που γίνονταν στην Ολυμπία αφιερώνονταν στον Αλφειό πολλά δώρα τα οποία βυθίζονταν στα νερά του. Στην Ολυμπία απαγορευόταν με νόμο στις γυναίκες να περνούν τον Αλφειό κατά την διάρκεια των Αγώνων.

Ο Αλφειός απασχόλησε και την τέχνη. Συνήθως απεικονίζεται ανθρωπόμορφος, αν και ο Ευριπίδης τον αποκαλεί «Ταυρόπουν». Στη νότια άκρη του ανατολικού αετώματος του Ολυμπίου Διός στο Μουσείο της Ολυμπίας, ο Αλφειός εικονίζεται πρηνής κοιτάζοντας την Αρέθουσα, που κάθεται μπροστά του. Σε άλλη περίπτωση ο Αλφειός εμφανίζεται κρατώντας το κέρας της αφθονίας.

Οι εκτάσεις γύρω από τον Αλφειό είναι ιδιαίτερα πλούσιες σε ζωικούς και φυτικούς οργανισμούς, χωρίς να απαντώνται σπάνια είδη ή είδη υπό εξαφάνιση. Στις παραποτάμιες περιοχές συναντώνται τόσο δασικές εκτάσεις όσο και μεγάλη ποικιλία καλλιεργειών όπως σιτηρά, αμπέλια, ελαιώνες, εσπεριδοειδή, κηπευτικά, βαμβάκι κ. ά. Με διάφορα αρδευτικά συστήματα το νερό του Αλφειού διοχετεύεται στις καλλιέργειες.

Στις παρόχθιες περιοχές συναντάμε άγρια δενδρώδη και θαμνώδη βλάστηση καθώς και υδροχαρή ζιζάνια, μονοετή και πολυετή.

Στα νερά του ποταμού κολυμπούν κυπρίνοι, κεφαλόπουλα, γαϊτάνες και χέλια. Γύρω από τις όχθες του ζουν λαγοί, αλεπούδες, αγριοκούνελα, νερόκοτες, τσίχλες, πρασινοκέφαλα παπιά και διάφορα άλλα είδη άγριας πανίδας.

                       

Τις φυσικές ομορφιές και τα μοναδικά τοπία του Αλφειού απολαμβάνουν μόνο όσοι επιδίδονται σε δυνατά αθλήματα. Ο ποταμός δεν είναι προσβάσιμος για τους απλούς πεζοπόρους και έτσι τις εναλλαγές του τοπίου, όπου τα στενά περάσματα, τους βράχους και τα ορμητικά νερά διαδέχονται οι λίμνες και οι μικρές παραλίες, ανακαλύπτουν μόνο όσοι έχουν την τόλμη για διαδρομές με raftingκαι canoe-cayak.

Ο Αλφειός αποτελεί δώρο για του κατοίκους των παραποτάμιων περιοχών. Την αποδοτικότητα των καλλιεργειών βελτίωσαν διάφορα τεχνικά έργα, όπως το φράγμα εκτροπής στη θέση Φλόκα. Η ύπαρξη, όμως, μεγαλύτερων ή μικρότερων βιομηχανικών και βιοτεχνικών μονάδων στις όχθες του ποταμού μπορεί να έχει δυσάρεστες συνέπειες. Παράδειγμα αποτελεί το ατμοηλεκτρικό εργοστάσιο της Μεγαλόπολης, το οποίο με τα απόβλητά του ρυπαίνει το ποτάμι πολύ κοντά στις πηγές του. Άλλες βιομηχανικές μονάδες, όπως ελαιοτριβεία και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, επιφέρουν ανάλογα αποτελέσματα. Επίσης, η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων από τους παραγωγούς έχει δυσάρεστες συνέπειες για την ισορροπία του οικοσυστήματος. Με τη βροχή και το πότισμα τα λιπάσματα εισχωρούν στο υπέδαφος και μέσω υπογείων ρευμάτων οδηγούνται στο ποτάμι. Η έλλειψη ενημέρωσης ωθεί τους αγρότες, ακόμη, να πετούν άδεια δοχεία χημικών στο ποτάμι ή να ξεπλένουν τα ραντιστικά τους μηχανήματα με νερό του ποταμού.

Η υπεραλίευση και η αλιεία με παράνομα μέσα, όπως ο δυναμίτης, προκαλούν εκτεταμένες καταστροφές του υδάτινου κόσμου. Ταυτόχρονα, κρούσματα λαθροθηρίας παρατηρούνται καθημερινά, με αποτέλεσμα κάποια είδη πανίδας να εμφανίζονται όλο και πιο σπάνια στην περιοχή.

Οι ανεξέλεγκτες αμμοχαλικοληψίες από ιδιώτες αλλοιώνουν την κοίτη του ποταμού. Τέλος, η μετατροπή της κοίτης του Αλφειού σε απέραντο σκουπιδότοπο έχει βλάψει σοβαρά το παραποτάμιο οικοσύστημα. Στον κατάλογο πρέπει να προστεθεί η μεγάλη καταστροφή δύο σημαντικών υγρότοπων που βρίσκονταν εκατέρωθεν του Αλφειού, της λίμνης της Μουριάς και της λίμνης της Αγουλινίτσας.

Καρύταινα

Η Καρύταινα βρίσκεται στο κέντρο περίπου του Μοριά, στο νότιο τμήμα της Γορτυνίας, κοντά στη Μεγαλούπολη. Περιβάλλεται από δυο ξακουστά ποτάμια, από τον Αλφειό και από τον Λούσιο. Η Καρύταινα είναι ριζωμένη στη πλαγιά του βουνού Αχρειοβούνι. Από μακριά δίνει το επιβλητικό της «παρών» με το παμπάλαιο Φράγκικο κάστρο της, ντυμένη με όλη την αρχοντιά της. Σήμερα στην Καρύταινα έχουν μείνει λίγοι κάτοικοι, λόγω φυγής προς τα αστικά κέντρα.

Η Καρύταινα είναι χτισμένη στα ερείπια της αρχαίας Βρένθης, σε υψόμετρο 450 μ. Ιστορικά εμφανίζεται στις αρχές του 13^ου αιώνα, όταν ήλθαν δηλαδή οι Φράγκοι.

Η Καρύταινα έγινε Γαλλική Βαρωνία με την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, το 1209, κατά τη διανομή της από τον Γοδεφρείδο Βιλλαρδουίνο. Πρώτος Βαρώνος της Καρύταινας ήταν  ο Ούγκω ντε Μπρυγέρ, στον οποίο δόθηκαν 24 ιπποτικά τιμάρια (τσιφλίκια ? φέουδα). Αυτόν τον διαδέχθηκε ο Γοδεφρείδος ντε Μπρυγέρ.  Οι Φράγκοι δεν κατέλαβαν αμαχητί την Καρύταινα γιατί οι Γορτύνιοι που είχαν οχυρωθεί στο λόφο του Κάστρου προέβαλαν μεγάλη αντίσταση. Έτσι, οι Βαρώνοι της την οχύρωσαν με ισχυρό κάστρο για να ασφαλιστούν από τις επιδρομές των Σλάβων και Σκορτών. Το κάστρο αυτό ονομάστηκε «Τολέδο της Πελοποννήσου».

Στην Καρύταινα έμειναν οι Φράγκοι ως το 1324 και από τότε η Καρύταινα ανήκε άλλοτε στον Κωνσταντίνο, άλλοτε στον Θωμά και άλλοτε στον Δημήτριο Παλαιολόγο. Το 1459 την κατέλαβαν οι Τούρκοι. Το 1687 οι Καρυτινοί έδιωξαν τους Τούρκους με τη βοήθεια των Ενετών και για σχεδόν 30 χρόνια (1687-1715) έγινε ελληνική επαρχία. Αλλά οι Τούρκοι την ανακατέλαβαν  και έμειναν ως το 1821 που ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση.

Κατά τον 17^ο αιώνα, στην Καρύταινα έζησε ο Άγιος Αθανάσιος, Επίσκοπος Χριστιανουπόλεως και Καρυταίνης, ο οποίος είναι και πολιούχος της Καρύταινας.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Καρύταινα έγινε πρωτεύουσα ιδίου «Καζά» (διοικητική περιφέρεια μεγαλύτερη του νομού) και περιελάμβανε τη σημερινή Γορτυνία, τμήμα του τ. δήμου Λυκοσούρας και Μεγαλόπολης, του δήμου Φαλάνθου Μαντινείας, του δήμου Ολυμπίων και Λαμπείας του Ν. Ηλείας, καθώς και το χωριό Λιόπεσι και Καλάβρυτα. Χωριζόταν σε τέσσερα τμήματα: των Βουνών, της Άκοβας, του Κάμπου και της Λιοδώρας. Ήταν εμπορικό κέντρο, με μεγάλο παζάρι και συγκέντρωνε το εμπόριο των σιτηρών της περιοχής. Είχε, επίσης, μεγάλη παραγωγή σε μετάξι και οικοτεχνία ταπήτων.

Με την έναρξη του αγώνα ενάντια στον Τούρκο κατακτητή ελευθερώνεται και γίνεται αρχηγείο των επαναστατημένων Ελλήνων. Αποκαλείται, μάλιστα, «το μετερίζι του 1821». Η «Εφορεία Καρυταίνης», που ήταν τοπικός οργανισμός για τον συντονισμό του Αγώνα, διόρισε Αρχιστράτηγο των Ελληνικών Δυνάμεων της περιοχής τον Θ. Κολοκοτρώνη.

Μετά την απελευθέρωση, στην Καρύταινα λειτούργησε ένα από τα πρώτα σχολεία που ίδρυσε ο Καποδίστριας καθώς και το πρώτο έκτακτο στρατοδικείο την εποχή του Όθωνα. Η Καρύταινα υπήρξε, για ένα διάστημα, πρωτεύουσα της επαρχίας Γορτυνίας.

Το Κάστρο της Καρύταινας είναι χτίσμα των χρόνων της Φραγκοκρατίας. Αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα Γαλλικής Αρχιτεκτονικής του 13^ου αιώνα. Έχει σχήμα τραπεζοειδές και δεσπόζει στην γύρω περιοχή. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης το επισκεύασε και το οχύρωσε. Έξω από το κάστρο έκτισε το σπίτι του, δίπλα από το εκκλησάκι της Παναγίας. Ακόμα και σήμερα το κάστρο αποκαλείται «το σπίτι του Κολοκοτρώνη».